Ασκληπιείο της Κω: Το πιο φημισμένο νοσοκομείο του κόσμου το ανακάλυψε Γερμανός 15/10/1902 -Ένα αυτί, ένα πέος, δυο στήθη μεταξύ των αναθημάτων

Τα Ασκληπιεία ήταν ιερά του Ασκληπιού, όπου εκτός από τη λατρεία του θεραπευτή Θεού εφαρμοζόταν και η ιατρική από τους ιερείς, τους Ασκληπιάδες. Τα τρία σημαντικότερα Ασκληπιεία ήταν κατά σειρά της Τρίκκης (γενέτειρας του Ασκληπιού), της Επιδαύρου και της Κω. Η φήμη του Ασκληπιείου της Κω ήταν μεγάλη και επί αιώνες προσήλκυε ασθενείς από όλο τον αρχαίο κόσμο, που (σύμφωνα με το Στράβωνα και τον Ηρώνδα) ως ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τους θεραπευτές Θεούς κοσμούσαν το ιερό με πλήθος εξαιρετικών αναθημάτων, έργων φημισμένων καλλιτεχνών.
 


Το Ασκληπιείο της Κω κτίστηκε σε ένα λόφο σε απόσταση περίπου 4 χλμ από την πόλη μέσα σε ένα άλσος κυπαρισσιών, που ήταν ιερό και απαγορευόταν η κοπή των δέντρων. Το 32 π.Χ. ο Τυρούλλιος, ναύαρχος του Αντωνίου, έκοψε κυπαρίσσια του ιερού άλσους, για να ναυπηγήσει πλοία, και το επόμενο έτος, μετά την ήττα του Αντωνίου στο Άκτιο, θανατώθηκε στο Ασκληπιείο κατ' εντολή του Οκτάβιου ως ιερόσυλος. Κύριος του Άλσους ήταν ο Κυπαρίσσιος Απόλλων, στον οποίο είναι αφιερωμένος ο κορινθιακού ρυθμού ναός στο δεύτερο άνδηρο. Το ιερό άλσος αποψιλώθηκε επί τουρκοκρατίας και αναδασώθηκε μετά την ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα. Στο χώρο του Ασκληπιείου εκτός από τον Απόλλωνα οι Κώοι λάτρευαν και άλλους Θεούς, όπως το Δία Ικέσιο, το Δία Πατρώο, το Δία Μηχανέα, την Αθηνά Φατρία, τον Απόλλωνα Κάρνειο και τις Μοίρες.
 
Ευρήματα στο τρίτο άνδηρο δείχνουν ότι η οικοδομική δραστηριότητα στο χώρο του Ασκληπιείου άρχισε από τη μυκηναϊκή εποχή, αλλά τα ερείπια του ανεσκαμμένου συγκροτήματος δεν είναι παλαιότερα του 4ου π.Χ. αιώνα. Δηλαδή δεν έχει ανευρεθεί τίποτα απολύτως από το Ασκληπιείο του 5ου αιώνα, οπότε γεννήθηκε και διδάχθηκε την ιατρική ο Ιπποκράτης. Άλλωστε το 413-412 η Κως χτυπήθηκε από τον ισχυρότερο ως τότε σεισμό και λογικό είναι να καταστράφηκαν όποιες κατασκευές υπήρχαν στο ιερό. Ίσως πάλι εκείνα τα πρώτα κτίσματα να ήταν ξύλινα. Έτσι είναι αδύνατο να κάνουμε την οποιαδήποτε εικασία για την όψη του Ασκληπιείου την εποχή του Ιπποκράτη.
 
Στην παρακάτω δορυφορική εικόνα φαίνεται ο ανεσκαμμένος χώρος του ιερού.
 

 
Το ιερό του Ασκληπιείου διαμορφώθηκε στις εξής διαδοχικές οικοδομικές φάσεις:

μέσα 4ου π.Χ. αιώνα: αρχική - εισαγωγή της λατρείας του Ασκληπιού.
αρχές 3ου π.Χ. αιώνα: επέκταση του ιερού σε τρία επίπεδα (άνδηρα), κατασκευή στοών στο πρώτο και τρίτο άνδηρο, ανέγερση του πρώτου ναού.
αρχές 2ου π.Χ. αιώνα: κατασκευή μνημειακής εισόδου, αντικατάσταση του αρχικού βωμού, μνημειώδης κλίμακα προς το τρίτο άνδηρο, κατασκευή μεγάλου ναού Ασκληπιού.
1ος π.Χ. αιώνας: κατασκευή εξέδρας στην καμπύλωση του αναλημματικού τοίχου του τρίτου ανδήρου.
1ος μ.Χ. αιώνας: κόγχες στον αναλημματικό τοίχο του δεύτερου ανδήρου, βεσπασιανές, θέρμες, ναΐσκος, βιβλιοθήκη και σύστημα μεταφοράς νερού.
2ος μ.Χ. αιώνας: ναός Απόλλωνα στο δεύτερο άνδηρο.
3ος μ.Χ. αιώνας: Θέρμες στα ανατολικά του πρώτου ανδήρου.
Καταστροφή του Ασκληπιείου: συντελέστηκε σταδιακά από τον 4ο μ.Χ. αιώνα και σήμερα έχουν απομείνει κυρίως τα περιγράμματα των θεμελιώσεων και ελάχιστα τμήματα ανωδομής. Όλη η σημερινή όψη του Ασκληπιείου οφείλεται στις αναστηλώσεις των Ιταλών.
 
 Το παλαιότερο κτίσμα είναι ένας βωμός, που κατασκευάστηκε περί τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. Αποτέλεσε τον πυρήνα της λατρείας και ήταν αφιερωμένος στους σύμβωμους θεούς Ήλιο, Ημέρα, Εκάτη και στο γιο του Ασκληπιού, Μαχάονα. Τον αιώνα εκείνο άρχισε στο χώρο του ιερού η λατρεία του Ασκληπιού περίπου ταυτόχρονα με τον συνοικισμό της πόλης της Κω, η οποία τοποθέτησε το θεραπευτή Θεό στην κορυφή του τοπικού Πανθέου.
 
 
 
 
 
Στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. διαμορφώθηκε με ξύλινες στοές ένα ακόμη άνδηρο (το τρίτο).
Στο πρώτο άνδηρο κατασκευάστηκε με πέτρα και μάρμαρο στοά, από την οποία σώζονται τα θεμέλια και ο στυλοβάτης των κιόνων και τα θεμέλια των δωματίων. Τα δωμάτια των στοών του πρώτου και του τρίτου ανδήρου στέγαζαν ασφαλώς τους ασθενείς και πιθανώς τους θεωρούς, τους αθλητές και τους προσκυνητές, που συνέρρεαν για τα Ασκληπίεια.  Ο τεράστιος χώρος, που περικλείεται μεταξύ της στοάς και του αναλημματικού τοίχου, ήταν κοσμημένος με αναθήματα και πιθανότατα με κυπαρίσσια.

Στο δεύτερο άνδηρο αναγέρθηκε ο πρώτος ναός του ιερού, ιωνικού ρυθμού και αφιερωμένος στον Ασκληπιό. Σήμερα σώζεται η βάση των αγαλμάτων του Ασκληπιού και της Υγείας καθώς και ο θησαυρός.
Δίπλα στο ναό του Ασκληπιού κατασκευάστηκε ένα κτίριο με δωρικό τετράστυλο πρόδομο και δύο δωμάτια. Θεωρείται άβατο ή εγκοιμητήριο, δηλαδή ένα κτίριο για την παραδοσιακή μέθοδο θεραπείας, την εγκοίμιση των ασθενών, που περίμεναν τον Ασκληπιό να έλθει στο όνειρό τους και να τους υποδείξει τη θεραπεία. Η μέθοδος της εγκοίμισης εφαρμοζόταν τουλάχιστον μέχρι τη ρωμαϊκή εποχή (30 π.Χ.) και αυτό σημαίνει ότι οι Ασκληπιάδες ιερείς είχαν κατορθώσει να κρατήσουν μακριά από την επιχείρησή τους την ιατρική επιστήμη, που είχε θεμελιώσει μερικούς αιώνες νωρίτερα ο Ιπποκράτης.

Την ίδια περίοδο πρέπει να κατασκευάστηκε και το ελληνιστικό κτήριο στην ανατολική πλευρά του δεύτερου άνδηρου. Είναι στωικό και πιθανώς να χρησιμοποιήθηκε για τη φύλαξη αναθημάτων ή ως λέσχη.
 
 
Την ελληνιστική εποχή (242 π.Χ.) κηρύχθηκε η ασυλία του Ασκληπιείου και οργανώθηκαν τα πρώτα Μεγάλα Ασκληπίεια με πανελλήνια ακτινοβολία. Τόσο για το Ασκληπιείο, όσο και για όλο το νησί άρχισε η μέγιστη περίοδος ακμής .
 
 
 Στις αρχές του 2ου αι. π.Χ. η Κως δημιούργησε ισχυρούς πολιτικούς δεσμούς με την ανερχόμενη δύναμη της Περγάμου και το Ασκληπιείο τέθηκε υπό την προστασία του βασιλιά Ευμένη Β΄, με δαπάνες του οποίου πήρε την τελική μνημειακή του όψη.
Στο πρώτο άνδηρο κατασκευάστηκε μνημειακή είσοδος με προπύλαια.
 Στο δεύτερο άνδηρο ο παλαιότερος βωμός αντικαταστάθηκε από μεγαλύτερο με κιονοστοιχία και αγάλματα μεταξύ των κιόνων στα πρότυπα του βωμού του Διός στην Πέργαμο. Ο διάκοσμος, από τον οποίο δεν σώζεται σχεδόν τίποτε, θεωρείται έργο των γιων του Πραξιτέλους.
Επίσης κατασκευάστηκε μνημειώδης κλίμακα, που οδηγούσε από το δεύτερο στο τρίτο άνδηρο με ένα ενδιάμεσο φαρδύ διάζωμα.
Οι παλαιότερες ξύλινες στοές του τρίτου ανδήρου αντικαταστάθηκαν με νέες από πέτρα και μάρμαρο. Η ανατολική και η δυτική διέθεταν δωμάτια, ενώ μία κλίμακα στη νότια στοά οδηγούσε στο άλσος. Από τις ανευρεθείσες επιγραφές γνωρίζουμε επίσης ότι γύρω από το Ασκληπιείο υπήρχαν διάφορα τεμένη και πράγματι ο Morricone ανέσκαψε το σηκό ενός ελληνιστικού ναΐσκου στην κορυφή ενός λόφου πίσω από το τελευταίο άνδηρο, από τη στοά του οποίου ξεκινά μία κλίμαξ προς το άλσος. Πιθανώς σε τέτοια τεμένη οδηγούν και οι δύο κλίμακες (μια μονή και μια διπλή) στα όρια του κήπου του Ιπποκράτη, δηλαδή σε σημαντική απόσταση από τον αρχαιολογικό χώρο του ιερού. Μένει να δούμε αν και πότε θα ολοκληρωθούν οι ανασκαφές.
 Στο χώρο, που περικλείουν οι στοές αναγέρθηκε ναός του Ασκληπιού δωρικού ρυθμού, μεγαλύτερος του παλαιότερου στο δεύτερο άνδηρο και αντίγραφο του ναού του Ασκληπιού στην Επίδαυρο. Οι διαστάσεις του είναι 33,28μ Χ 18,79μ (=625,33τμ), ενώ ο ναός της Επιδαύρου έχει διαστάσεις 24,5μ Χ 13,22μ (=323,89τμ), δηλαδή έχει σχεδόν το μισό εμβαδόν. Σήμερα σώζεται μόνο το κρηπίδωμα, το δάπεδο και ένας σπόνδυλος κίονα από τον πρόναό του, που τον 13ο μ.Χ. αιώνα μετατράπηκε σε χριστιανική εκκλησία της Παναγίας Τάρσου.
 
Στα αριστερά της κλίμακας προς το δεύτερο άνδηρο και μέσα σε μια υστεροελληνιστική (1ος π.Χ. αιώνας) καμπύλωση του αναλημματικού τοίχου σώζεται η θεμελίωση ημικυκλικής εξέδρας άγνωστης χρήσης.
 
 
 
 
 
 
Τον 1ο αι. μ.X. οικοδομήθηκαν οι βεσπασιανές (τουαλέττες) στο πρώτο άνδηρο καθώς και οι κόγχες του αναλημματικού τοίχου του δεύτερου ανδήρου, από τις οποίες σώζεται μέχρι σήμερα η τρίτη από δεξιά. Οι υπόλοιπες ανακατασκευάσθηκαν από τους Ιταλούς αρχαιολόγους.
Τον ίδιο αιώνα με δωρεά του διάσημου Kώου γιατρού Γάιου Στερτίνιου Ξενοφώντα κατασκευάστηκε βιβλιοθήκη, ένα μεγάλο συγκρότημα θερμών, ένας ναΐσκος  καθώς και σύστημα μεταφοράς νερού από τις πηγές του Κοκκινόνερου και της Βουρίνας (στα ΝΔ και ΝΑ του Ασκληπιείου αντίστοιχα). Ο ναΐσκος του Ξενοφώντος (όπως ονομάστηκε από τον Herzog) βρίσκεται δεξιά της κλίμακας προς το δεύτερο άνδηρο, μέσα σε μία κόγχη του αναστηλωμένου αναλημματικού τοίχου. Αποτελείται από την ενεπίγραφη βάση αγάλματος, που μπροστά της υπάρχει μικρή δεξαμενή αναβλύζοντος ύδατος. Ο χώρος αυτός θεωρείται αφιερωμένος στον Ασκληπιό, στην Υγεία και στην Ηπιόνη.
Δεξιά του ναΐσκου και στο δυτικό άκρο του αναλημματικού τοίχου σώζονται τρεις κρήνες με μορφή λουτήρων, που πιθανώς χρησίμευαν για υδροθεραπεία.
 Οι θέρμες του Ξενοφώντα είναι ενδεχομένως οι εγκαταστάσεις με την πισίνα, τα ερείπια των οποίων εκτείνονται παράλληλα προς την κλίμακα των προπυλαίων, έξω από το πρώτο άνδηρο, κάθετα και σε επαφή με τον αναλημματικό του τοίχο.
Αφροδίσια διαμερίσματα ονόμασε ο Ζαρράφτης τα πέντε δωμάτια, που εκτείνονται αριστερά της κλίμακας των Προπυλαίων και κατά μήκος του εξωτερικού τοίχου. Βρίσκονται σχεδόν εξολοκλήρου κάτω από το επίπεδο του πρώτου ανδήρου και δεν έχουν πόρτες ή παράθυρα προς τον εξωτερικό χώρο. Επειδή εκεί βρέθηκαν διάφορα αναθηματικά αγαλματίδια και στους τοίχους τους είναι ζωγραφισμένα πτηνά, ο Ζαρράφτης υποθέτει ότι ήταν ναός της Αφροδίτης, όπου βρισκόταν η ημίγυμνη Αφροδίτη του Πραξιτέλη. Πρέπει να είναι ρωμαϊκή προσθήκη, διότι ένα τέτοιο πρόσθετο κτίσμα δεν ταιριάζει με τον μνημειακό χαρακτήρα της προηγούμενης φάσης.
 
 
 
 
Τον 2ο αι. μ.Χ. κτίσθηκε ο κορινθιακού ρυθμού ναός του Απόλλωνα. Πιθανώς λόγω του περιορισμένου χώρου, η πρόσοψή του είναι πολύ κοντά και λοξά προς το βωμό, ενώ στο πίσω μέρος σχεδόν εφάπτεται με τη λέσχη. Επί ιταλοκρατίας κατασκευάστηκαν επτά κίονες και τοποθετήθηκαν στη βόρεια και τη δυτική πλευρά του ναού.
 

 
 

Τον 3ο αι. μ.Χ. κατασκευάστηκαν κι άλλες Θέρμες, μεγαλύτερες από τις προηγούμενες, στην ανατολική πλευρά του πρώτου ανδήρου. Κατά τον Λαουρέντζι, κατασκευάστηκαν με υλικό από ελληνιστικό κτίσμα, που ίσως προϋπήρχε σε κείνη τη θέση. Είναι μεγάλο οικοδόμημα με επιμήκεις αψιδωτούς χώρους, τοιχογραφίες και ψηφιδωτά δάπεδα, ορατά ακόμη σε μερικά σημεία.
 
 
 
 
Τα σημαντικότερα κινητά ευρήματα στο Ασκληπιείο είναι:

17 επιγραφές, που μας δίνουν πολύτιμες ιστορικές πληροφορίες
24 χειρουργικά εργαλεία, που περιγράφονται στα έργα της Ιπποκρατικής Συλλογής και σήμερα βρίσκονται σε διάφορες ιδιωτικές συλλογές. Τα αγόρασε το 1910 ο T. Meyer-Steineg από λαθρανασκαφείς, που κατά δήλωση τους τα βρήκαν στο Ασκληπιείο “στη γωνία ενός τοιχίσματος, κάτω από μια μεγάλη πέτρα”. Ο Herzog ανακάλυψε ακόμη δύο εργαλεία: μια σπάθη και μια μήλη.
πάλι ο Herzog ανέσκαψε μερικά μαρμάρινα αναθηματικά μέλη: ένα αυτί, ένα νοσηρό πέος και δύο γυναικεία στήθη
 θησαυρός (σύνολο) νομισμάτων του 4ου αιώνα μ.Χ.,  από τη χρονολόγηση του οποίου φαίνεται ότι το ιερό εξακολούθησε να λειτουργεί μέχρι τότε.
 
Καταστροφή του Ασκληπιείου

Τον 4ο αιώνα μ.Χ. ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος ξεκίνησε τη μακρά σειρά διωγμών κάθε θρησκείας πλην της χριστιανικής: το 382 απαγόρευσε τόσο τις θρησκευτικές πρακτικές όσο και τις απλές επισκέψεις σε μη χριστιανικούς ναούς και το 384 εξέδωσε το διαβόητο έδικτο (διάταγμα) κατεδάφισης των μη χριστιανικών ιερών. Ο χώρος του Ασκληπιείου εγκαταλείφθηκε μετά τους σεισμούς που έγιναν το 469 και το 554 μ.Χ., ενώ κατά τις ανασκαφές διαπιστώθηκαν ίχνη εμπρησμού και εκτεταμένης λεηλασίας. Στη συνέχεια γύρω από τον μεγάλο ναό του Ασκληπιού δημιουργήθηκε σταδιακά ένας χριστιανικός οικισμός με νεκροταφείο. Στις αρχές του 13ου αιώνα στον πρόναο του μεγάλου ναού του Ασκληπιού χτίστηκε η εκκλησία της “Παναγία Τάρσου”. Η ονομασία “Τάρσου”, πιστεύεται ότι είναι παραφθορά των λέξεων “του άλσους”, ήτοι αναφορά στο άλσος από κυπαρίσσια. Αξίζει να σημειώσουμε ότι η εκκλησία αυτή καταστράφηκε κατά τις ανασκαφές του Herzog, για να αποκαλυφθεί ο ναός του Ασκληπιού. Από την “Παναγία Τάρσου” έχει απομείνει μόνο ένα παλαιοχριστιανικό κιονόκρανο, που χρησίμευε ως βάση της Αγίας Τράπεζας.
 
Τον 14ο αιώνα το Ασκληπιείο υπέστη εκτεταμένη λιθολόγηση από τους ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου της Ιερουσαλήμ, για να κατασκευαστούν τα ιπποτικά οχυρωματικά έργα και κυρίως το κάστρο της Κω. Επίσης σημαντικό μέρος της καταστροφής πρέπει να έγινε και στα δύο ασβεστοκάμινα, που ανακάλυψε ο Herzog στις κόγχες κοντά στην εξέδρα. Λέγεται ότι οικοδομικό υλικό του Ασκληπιείου χρησιμοποιήθηκε και στα δύο τουρκικά τζαμιά, της Πλατείας Ελευθερίας και της Λότζιας. Τον 18ο αιώνα ολόκληρη η περιοχή μετατράπηκε από τους Τούρκους σε περιβόλι. Τότε (αν όχι ακόμη νωρίτερα) πρέπει να κόπηκαν και τα κυπαρίσσια του ιερού άλσους. Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα είχε ερημωθεί και το περιβόλι.
 Το 1902, όταν τα Δωδεκάνησα ήταν ακόμη υπό οθωμανική κατοχή, εντοπίσθηκε το Ασκληπιείο της Κω από το Γερμανό αρχαιολόγο Rudolf Herzog, μετά από υπόδειξη του Κώου ιστοριοδίφη Ιάκωβου Ζαρράφτη. Το 1912 η Κως πέρασε στην Ιταλική κατοχή και το 1928 ανέσκαψαν το χώρο οι Ιταλοί αρχαιολόγοι της Σχολής των Αθηνών, οι οποίοι και αναστήλωσαν το μνημείο δίνοντάς του τη σημερινή μορφή. Το 1936 οι Ιταλοί κατασκεύασαν ένα μικρό κτίριο με διακοσμητική πισίνα ως επιγραφικό μουσείο του Ασκληπιείου. Δυστυχώς οι αρχαιολόγοι της φασιστικής Ιταλίας ήταν αυτοί, που έκαναν την τελευταία ανασκαφή στο Ασκληπιείο το 1938. Από την ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα το 1947 μέχρι σήμερα στο χώρο του Ασκληπιείου έχουν γίνει μόνο αναστηλώσεις όσων ανέσκαψαν οι Ιταλοί, παρά την προφανή ύπαρξη και άλλων καταχωμένων ερειπίων. Επίσης αναδασώθηκε ο χώρος με κυπαρίσσια.

Γενικά θεωρείται (και ως ένα βαθμό) έχει αποδειχθεί ότι το Ασκληπιείο της Κω έχει πολλές ομοιότητες με το Ασκληπιείο της Επιδαύρου. Με βάση λοιπόν τα ανασκαφικά ευρήματα στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου, αλλά και τις περιγραφές του από τον Παυσανία και το Στράβωνα, θεωρείται πιθανή η ύπαρξη στο Ασκληπιείο της Κω:

επιγραφών με τα ονόματα των ασθενών, της ασθενείας και του τρόπου θεραπείας τους

 ηλιοθεραπευτηρίων και αεροθεραπευτηρίων (ο Ζαρράφτης τα τοποθετεί στα ανατολικά του ιερού)

Θεάτρου (ο Ζαρράφτης το τοποθετεί στα δυτικά)

Σταδίου, όπου ετελούντο τα Μεγάλα Ασκληπίεια (ο Ζαρράφτης το τοποθετεί στο χώρο πριν την κλίμακα των Προπυλαίων)

Ειδικά το Στάδιο και το Θέατρο θα πρέπει να είναι ελληνιστικές κατασκευές, σχετιζόμενες άμεσα με την πανελλήνια αίγλη, που έδωσε στο Ασκληπιείο της Κω η αναγνώριση της ασυλίας του. Υπάρχει βέβαια και η αντίθετη άποψη, ότι η ύπαρξη Σταδίου και Θεάτρου στην πόλη της Κω (σε απόσταση 4 χλμ) κάλυπτε τις ανάγκες και δεν υπήρχε λόγος κατασκευής άλλων στο χώρο του ιερού. Όμως στην περίπτωση αυτή, οι σχετικές με τα Μεγάλα Ασκληπίεια επιγραφές θα έπρεπε να είχαν ανασκαφεί στο Στάδιο της Κω και όχι στο χώρο του Ασκληπιείου, όπως συνέβη στην πραγματικότητα.

 Πηγές

Χατζηβασιλείου Β., Ιστορία της Νήσου Κω, Δήμος Κω, 1990

Χατζηβασιλείου Β., Ιατρικά εργαλεία στο Ασκληπιείο της Κω, Κωακά Τόμος ΣΤ, Αθήνα 1998

Χατζηβασιλείου Β.,  Το Ασκληπιείο της Κω, Κως 2004

Αρχαία ιστορία της Κω, Έκδοση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Δωδεκανήσου, Επαρχείο Κω 1998