Βαλέριο Μανφρέντι: The Expert και η καλύτερη συνέντευξη που έχετε διαβάσει ως τώρα για τη σεναριολογία της Αμφίπολης

Ο Μανφρέντι δεν γράφει μόνο επιστημονικές μελέτες αλλά και ιστορικά μυθιστορήματα, παραμένοντας όμως πάντα πιστός στην Αρχαιολογία, εφόσον η διαρκής πηγή έμπνευσής του παραμένει πάντοτε και αποκλειστικά ο αρχαίος κόσμος. 

Επίσης, θα μπορούσε να διεκδικεί τον τίτλο του ειδικού σ’ ένα από τα μεγαλύτερα -και έως σήμερα άλυτα- αρχαιολογικά μυστήρια: το πού ακριβώς βρίσκεται ο τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Η μελέτη «Μέγας Αλέξανδρος, το μυστικό του τάφου του» (εκδόσεις Ψυχογιός) είναι ένα από τα πιο γνωστά και δημοφιλή βιβλία του Μανφρέντι, ένα σύγγραμμα αφιερωμένο στα αινίγματα και τα παράδοξα που περιβάλλουν την ταφή του θρυλικού Μακεδόνα ηγέτη. Μιλώντας αποκλειστικά στο «Πρώτο Θέμα», ο Ιταλός συγγραφέας αναλύει τι θα μπορούσε να κρύβει -και τι όχι- ο τύμβος Καστά. Αντίθετα με την επικεφαλής της ανασκαφής Κατερίνα Περιστέρη, η οποία αρνείται να αποκλείσει το ενδεχόμενο να είναι θαμμένος στην Αμφίπολη ο Μέγας Αλέξανδρος, ο Μανφρέντι έχει επ’ αυτού πολύ λίγες αμφιβολίες. 

- Εχετε συγγράψει τέσσερα βιβλία για τον Μέγα Αλέξανδρο, μια ημι-μυθιστορηματική τριλογία και μια ιστορική μελέτη ειδικά για τον τάφο του. Υπάρχει κάτι που θα προσθέτατε ή θα τροποποιούσατε στα κείμενά σας μετά την αποκάλυψη της Αμφίπολης;

Οχι, διότι δεν νομίζω πως υπάρχει άμεση σχέση του τύμβου Καστά με τον Μέγα Αλέξανδρο. Αν υποθέσουμε ότι το ταριχευμένο σώμα, η μούμια του Αλεξάνδρου, μεταφέρθηκε στην Ελλάδα, δεν είμαστε σε θέση να φανταστούμε καν τον θόρυβο και τον ενθουσιασμό που θα είχε προκληθεί τότε. Ούτως ή άλλως, η είδηση για τον θάνατό του μαθεύτηκε πολύ γρήγορα στην Ελλάδα - και μάλιστα ένας από τους πρώτους που το έμαθαν ήταν ο Αριστοτέλης. Θα μπορούσε ένα τέτοιο νέο να μείνει κρυφό; Δεν είναι λογικό. Γιατί να μεταφέρει κάποιος την πιο σπουδαία μούμια της εποχής, έναν νεκρό που είχε ήδη προσλάβει μυθικές διαστάσεις, μόνο και μόνο για να τον κρύψει σε μια εντελώς άσημη γωνιά της Μακεδονίας; Και, μάλιστα, αφού θα είχε κάνει ένα πολύ μεγάλο και επικίνδυνο ταξίδι, από το σημερινό Ιράκ έως τη Χαλκιδική; Ο Αλέξανδρος ήταν ο μεγαλύτερος ήρωας, ήταν ο ίδιος το απόλυτο σύμβολο νίκης, γιατί κάποιος να τον ενταφιάσει κρυφά σ’ ένα μέρος όπως ο λόφος Καστά; Ο οποίος, αν το καλοσκεφτούμε, δεν βρίσκεται καν ακριβώς στην Αμφίπολη. Είναι ένα μέρος που δεν έχει καμία ιδιαίτερη σημασία.

- Γιατί δεν θα μπορούσε να είναι ο Μέγας Αλέξανδρος θαμμένος σ’ ένα τόσο μεγαλοπρεπές μνημείο όπως αυτό της Αμφίπολης;

Αυτό, κατά τη γνώμη μου, αποκλείεται για πολλούς λόγους, αλλά το αδιαμφισβήτητο γεγονός είναι ότι δεν διαθέτουμε καμία γραπτή μαρτυρία ότι ο Αλέξανδρος εξέφρασε ποτέ ως τελευταία του επιθυμία να ταφεί στις Αιγές, δηλαδή στη βασιλική πρωτεύουσα της Μακεδονίας, τη σημερινή Βεργίνα. Αντιθέτως, βάσει των αρχαίων πηγών, ο ίδιος ήθελε μάλλον να ταφεί στην όαση Σίβα, στην Αίγυπτο. Επίσης, κανένας από τους φίλους του δεν επέστρεψε στη Μακεδονία.
 
- Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι ο σκελετός που έχει βρεθεί στον τύμβο Καστά δεν φέρει ίχνη ταρίχευσης, άρα δεν είναι ο Μέγας Αλέξανδρος. Πώς εξηγείται όμως η μουμιοποίηση του σώματός του;

Πιθανότατα διότι ο νεκρός θα μεταφερόταν στις Αιγές, οπότε το πτώμα έπρεπε να ταριχευτεί ώστε να μην αποσυντεθεί στη διάρκεια του μεγάλου ταξιδιού ως τις Αιγές. Η Μακεδονία μπορεί να ήταν ο τελικός προορισμός της ταφικής πομπής. Ωστόσο, αυτό που γνωρίζουμε από αρχαίες πηγές είναι ότι η σορός του Αλεξάνδρου εκλάπη από τον Πτολεμαίο καθ’ οδόν και προσωρινά ετάφη στη Μέμφιδα της Αιγύπτου προτού καταλήξει στην Αλεξάνδρεια, όπου εν τω μεταξύ είχε ανεγερθεί ένας τύμβος αντάξιος του μεγαλείου του. 

«H υπόθεση που κάνω εγώ οδηγεί στη βασίλισσα Ολυμπιάδα. Ο κανόνας που όριζε ότι οι βασιλείς ενταφιάζονται στις Αιγές θα μπορούσε να μην εφαρμοστεί στην περίπτωσή της διότι η ίδια δεν ασκούσε βασιλικά καθήκοντα. Θα μπορούσε, λοιπόν, να έχει ταφεί οπουδήποτε, άρα και στον τύμβο Καστά» 

- Κατά τη γνώμη σας, για ποιον έχει κατασκευαστεί ο τύμβος της Αμφίπολης;

Η δική μου εντύπωση, η οποία βασίζεται μόνο στα ελάχιστα στοιχεία που έχουμε όλοι στη διάθεσή μας και σε υποθέσεις εργασίας, είναι ότι το μνημείο ήταν μάλλον αφιερωμένο σε κάποια προσωπικότητα εξαιρετικά σημαντική, αλλά και ταυτόχρονα κάποιαν που έφερνε τους κρατούντες της εποχής σε δύσκολη θέση - ακόμη και μετά θάνατον. Γι’ αυτό και έπρεπε να ταφεί με μεγαλοπρέπεια αλλά κάπως μακριά - σε ένα απομονωμένο μέρος. Αρα η υπόθεση που κάνω εγώ οδηγεί στη βασίλισσα Ολυμπιάδα. Ο κανόνας που όριζε ότι οι βασιλείς ενταφιάζονται στις Αιγές θα μπορούσε να μην εφαρμοστεί στην περίπτωσή της διότι η ίδια δεν ασκούσε βασιλικά καθήκοντα. Θα μπορούσε, λοιπόν, να έχει ταφεί οπουδήποτε, άρα και στον τύμβο Καστά. 

- Πώς δικαιολογείτε την ταφή της Ολυμπιάδας σε μια «άσημη», όπως τη χαρακτηρίζετε, περιοχή της Μακεδονίας;

Το μυαλό μου πηγαίνει στην Ολυμπιάδα διότι δολοφονήθηκε από τον Κάσσανδρο στην υποκρισία του οποίου παραπέμπουν ενδεχομένως οι τεράστιες διαστάσεις του τύμβου, καθώς έπρεπε να είναι τεράστιος αλλά και απομακρυσμένος, εξόριστος, ώστε να μην προσελκύει επισκέπτες και να μην αποτελεί αντικείμενο συζητήσεων. Η Ολυμπιάδα είχε μια εξαιρετική ευκαιρία να λάμψει η ίδια: όταν πέθανε ο Αλέξανδρος, ήταν η μητέρα του θεού. Επομένως, θα μπορούσε να έχει επενδύσει αυτό το τεράστιο απόθεμα σεβασμού και κύρους που απολάμβανε προκειμένου να προστατεύσει τη Ρωξάνη και τον Αλέξανδρο Δ’, τη σύζυγο και τον γιο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Αντιθέτως, η Ολυμπιάδα επέλεξε, βλακωδώς, να χρησιμοποιήσει αυτή τη δύναμη εναντίον των ανθρώπων που, κατά την άποψή της, την είχαν ταπεινώσει. Και ύστερα, υπάρχει η επιθυμία του ίδιου του Αλεξάνδρου, ο οποίος είχε δώσει εντολή στον Αντίπατρο να σεβαστεί τη βασίλισσα, αλλά να την κρατήσει μακριά από την πολιτική. Αυτό η Ολυμπιάδα το εξέλαβε ως προσβολή και ταπείνωση και θέλησε να εκδικηθεί, κάτι που ξεσήκωσε μίσος εναντίον της. Κανείς δεν ήθελε να την προστατεύσει πια. Κανείς δεν παραμέρισε για να περάσει. Και τελικά η Ολυμπιάδα πέθανε με φριχτό τρόπο, δεν κατάφερε να σώσει τη νύφη και τον εγγονό της. Ο ρους της Ιστορίας θα ήταν εντελώς διαφορετικός αν η Ολυμπιάδα είχε γίνει ασπίδα για τη Ρωξάνη και τον μικρό Αλέξανδρο.

- Θα μπορούσε το μνημείο να έχει ανεγερθεί προς τιμήν του Ηφαιστίωνα;

Ο Ηφαιστίωνας αποτεφρώθηκε στη Βαβυλώνα και νομίζω πως έχει εντοπιστεί το σημείο όπου είχε υψωθεί η πελώρια πυρά του. Αναμφίβολα η τέφρα μεταφέρεται πολύ πιο εύκολα από μια μούμια - και πάλι, όμως, γιατί να καταλήξει στον τύμβο Καστά; Κατά την άποψή μου, είναι εντελώς παράλογο το να διατάζει ο Αλέξανδρος να δημιουργηθεί μια τόσο μεγάλη πυρά ενώ σχεδίαζε να αποχωριστεί την τέφρα του πιο αγαπημένου του φίλου. Θεωρώ πολύ πιο εύλογο και φυσικό να θέλει να αποτίει τακτικά φόρο τιμής, να κάνει σπονδές, θυσίες κ.λπ. στη μνήμη του Ηφαιστίωνα, κάτι που θα ήταν δυνατόν αν κρατούσε κοντά του μόνο τα υπολείμματα της αποτέφρωσής του. Ο νεκρός Ηφαιστίωνας θα έπρεπε να μείνει στη Βαβυλώνα απλώς διότι εκεί σκόπευε να εγκατασταθεί ο ίδιος ο Αλέξανδρος. Η Βαβυλώνα εξυπηρετούσε τέλεια τον Μακεδόνα βασιλιά στον έλεγχο της απέραντης αυτοκρατορίας του, καθώς γεωγραφικά βρισκόταν κοντά στο κέντρο της, σε μικρή απόσταση απ’ όλες τις κτήσεις στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Καμία από τις διάφορες Αλεξάνδρειες που ίδρυσε δεν είχε φτάσει ακόμη σε λάμψη τη Βαβυλώνα, επομένως θα ήθελε να κρατήσει εκεί τον Ηφαιστίωνα, κοντά στο παλάτι του. Βεβαίως, υπάρχει πάντα το ενδεχόμενο ο Αλέξανδρος να οραματιζόταν ένα μοντέλο διοίκησης με περισσότερα από ένα κέντρα.

- Παρ’ όλα αυτά, στη μελέτη σας φαίνεται να κλίνετε προς την εκδοχή ότι ο τάφος του Αλεξάνδρου θα πρέπει να βρίσκεται στην Αλεξάνδρεια.

Αν επέλεγα ένα σημείο στον χάρτη για να ξεκινήσω τη δική μου ανασκαφή αναζητώντας τον τάφο του, χωρίς κανένα δισταγμό αυτό θα ήταν η Αλεξάνδρεια. Στις αρχαίες πηγές υπάρχουν πάρα πολλές ενδείξεις που ενισχύουν αυτή την εκδοχή. Προσωπικά όμως θεωρώ εξίσου σημαντικό το κίνητρο του Πτολεμαίου Α’, ο οποίος γνώριζε πολύ καλά πως, αν κρατούσε εκείνος τη μούμια του Αλεξάνδρου, θα επωφελούνταν τα μέγιστα σε κύρος ως απευθείας διάδοχός του. Η συμβολική σημασία και οι επιπτώσεις αυτού του γεγονότος ήταν τεράστιες, καθώς ο Πτολεμαίος, φροντίζοντας το νεκρό σώμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου θα περιβαλλόταν και ο ίδιος με την αίγλη του αυτοκράτορα, θα προσέλκυε θαυμαστές και προσκυνητές στην αυλή του από όλο τον κόσμο - κάτι που όντως συνέβη. Ο Ιούλιος Καίσαρας θέλησε να το επισκεφτεί, όπως και ο Οκταβιανός - για τον οποίο μάλιστα λέγεται ότι με μια αδέξια κίνηση του έσπασε τη μύτη, καθώς τοποθετούσε μια χρυσή κορόνα στο κεφάλι της μούμιας. Στον τάφο του Αλεξάνδρου είχαν κατέβει επίσης ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα, ίσως και ο Καλιγούλας.

- Πώς θα μπορούσε να μοιάζει ο τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Αλεξάνδρεια;

Παραδόξως, σε κάποια βασικά του στοιχεία δεν θα πρέπει να διέφερε από το μνημείο της Αμφίπολης, εφόσον ήταν τάφος μακεδονικού τύπου, παρόλο που στην περιοχή εναπέθεταν τους επιφανείς νεκρούς είτε σε μαυσωλεία είτε σε πυραμίδες. Κατά τον Ρωμαίο ποιητή Λουκανό, ο Ιούλιος Καίσαρ αυτοπροσώπως, αδιαφορώντας για οποιοδήποτε άλλο θαυμαστό μνημείο της Αλεξάνδρειας, κατέβηκε στον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Συγκεκριμένα, ο Λουκανός γράφει «effossum cupide descendit in antrum», δηλαδή «με ανυπομονησία κατέβηκε στον υπόγειο τάφο». «Effosum» σημαίνει «σκαμμένος», άρα υπονοείται ότι ο νεκρικός θάλαμος όπου αναπαυόταν η μούμια του Αλεξάνδρου ήταν υπόγειος, υπόσκαφος σε σχέση με το επίπεδο του εδάφους. Δηλαδή, ακριβώς όπως οι βασιλικοί τάφοι της Βεργίνας - ή και αυτός του τύμβου Καστά, έστω και αν η περίπτωση της Αμφίπολης είναι πιο σύνθετη.

- Ποια πιστεύετε πως είναι η πραγματική αξία του αρχαιολογικού ευρήματος στην Αμφίπολη;

Είναι εξαιρετικά σημαντικό διότι είναι τεράστιο. Δεν γνωρίζω κανένα άλλο ταφικό μνημείο όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά ίσως σε ολόκληρη την Ευρώπη που να είναι τόσο μεγάλο. Βεβαίως, δεν πρέπει να ξεχνάμε ποτέ ότι πρόκειται για αρχαιολογική ανασκαφή, γίνεται επιστημονική έρευνα, δεν είναι θαύμα, κάτι εξωπραγματικό. Θα ήθελα να μάθω τα πάντα σχετικά με το ζήτημα μιλώντας με τους Ελληνες συναδέλφους μου. Και πραγματικά έλπιζα να προσκληθώ στην Αμφίπολη να δω από κοντά το μνημείο. Εχω μάλιστα και έναν φίλο με πολύ καλές διασυνδέσεις, ο οποίος προσπάθησε να με βοηθήσει να πάρω άδεια για επίσκεψη στον λόφο Καστά. Δυστυχώς όμως αυτό στάθηκε αδύνατον. Εκτιμώ αφάνταστα τους Ελληνες συναδέλφους, νομίζω πως κάνουν εξαιρετική δουλειά και με τίποτα δεν θα ήθελα να εμπλακώ στην εργασία τους. Δεν θα έγραφα ούτε λέξη χωρίς την άδειά τους.

- Πολλά από τα βιβλία και τις αρχαιολογικές σας εργασίες αφορούν την Ελλάδα. Τι σημαίνει για σας ο ελληνικός πολιτισμός;

Μελετώ την αρχαία Ελλάδα από τα δεκατέσσερά μου χρόνια, διαβάζω καθημερινά αρχαία ελληνικά και ήδη από τότε που ήμουν νεαρός φοιτητής έχω επισκεφτεί τους αρχαιολογικούς θησαυρούς της χώρας σας - άρα εννοείται ότι η Ελλάδα είναι για μένα ιδιαίτερα σημαντική. Ωστόσο, πρέπει να διευκρινίσω ότι η ιστορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου δεν είναι το αποκλειστικό μου ενδιαφέρον - αν και είναι σαγηνευτική από κάθε άποψη προσωπικότητα, που επί χιλιάδες χρόνια δεν σταματά να εξάπτει τη φαντασία. Παίρνω συνεχώς επιστολές από διάφορους ανθρώπους, οι οποίοι διατείνονται ότι γνωρίζουν ακριβώς το σημείο όπου βρίσκεται ο τάφος του Αλεξάνδρου.