Νεπάλ: Ο Έλληνας σεισμολόγος Ευθ. Λέκκας έστειλε συγκλονιστικές εικόνες & συμπεράσματα από την καρδιά των δονήσεων

Είναι όμως άλλο πράγμα να μιλήσεις με κάποιον που βρέθηκε τις προηγούμενες ημέρες ακριβώς εκεί. Για τον λόγο αυτόν φρόντισε το ΒΗΜΑ-Science να επικοινωνήσει με τον καθηγητή της Δυναμικής Τεκτονικής και πρόεδρο του Οργανισμού Αντισεισμικής Προστασίας Ευθύμιο Λέκκα, που κατάφερε σε λιγότερο από 24 ώρες από τη στιγμή του μεγάλου σεισμού να βρεθεί στην πρωτεύουσα του Νεπάλ. Μόλις έχει πατήσει το πόδι του ξανά σε ελληνικό έδαφος έχοντας προλάβει να ψηλαφίσει τα πρώτα σημάδια που άφησε ο δυνατός σεισμός και περιγράφει το φαινόμενο και από την κοινωνική και από την επιστημονική πλευρά. Με τη βοήθειά του παίρνουμε μια πρώτη εικόνα της καταστροφής αλλά και απαντήσεις σε θέματα σεισμών που έχουν σχέση και με τον ελλαδικό χώρο.

Πέντε λεπτά μετά την εκδήλωση του σεισμού στο Νεπάλ ο καθηγητής Δυναμικής Τεκτονικής Εφαρμοσμένης Γεωλογίας κ. Ευθύμης Λέκκας είχε στον υπολογιστή του το πρώτο σήμα από το αμερικανικό δίκτυο USGS (United States Geological SURVEY) ότι κάτι συνέβαινε εκεί. Βρισκόταν στην Πανεπιστημιούπολη της Αθήνας ετοιμάζοντας, κατά σύμπτωση, την παράδοση για το μεταπτυχιακό μάθημα που κάνει κάθε Σάββατο πρωί σχετικά με τις «Στρατηγικές διαχείρισης περιβάλλοντος - καταστροφών και κρίσεων».

Ποιος φοβάται το «σεισμικό κενό»
Δεν ήταν και εντελώς απροσδόκητο το ότι σε εκείνη την περιοχή κάτι θα συνέβαινε αφού ήδη από το 2013 μεταξύ άλλων και ένας ινδός σεισμολόγος, ο Vinod Kumar Gaur, είχε πει πως οι υπολογισμοί έδειχναν συσσωρευμένη ενέργεια στην περιοχή, ικανή να δώσει σεισμό κοντά στα 8. Αλλά και ο έλληνας καθηγητής είχε παρατηρήσει ένα σεισμικό κενό, δηλαδή μια περιοχή όπου δεν είχε εκδηλωθεί ακόμη σεισμός ανάλογης έντασης, περικυκλωμένη από άλλες που είχαν ήδη νιώσει τις δονήσεις από σημαντικές υπόγειες αναταράξεις. Ετσι δεν άργησε να δοθεί το σήμα για την ετοιμασία (κράνη, ειδικά ρούχα, φωτογραφικές, υπολογιστές, ξηρά τροφή με υψηλή θερμιδική περιεκτικότητα και νερό) και τελικά την αναχώρηση της ελληνικής αποστολής για Κατμαντού με την πρώτη ευκαιρία που θα άνοιγε ξανά το αεροδρόμιο.

Κατάσταση πολέμου
Παρ' όλη την ύπαρξη δορυφορικών μεταδόσεων και υπολογιστικών δικτύων, έχει σημασία για έναν επιστήμονα να βρεθεί σε τέτοιες περιπτώσεις επί τόπου και μάλιστα όσο γίνεται πιο γρήγορα διότι τα σημάδια από το συμβάν είναι ακόμη νωπά, ενώ γρήγορα, για να εξυπηρετηθούν επείγουσες καταστάσεις, πολλά από αυτά τα σημάδια σβήνονται αφού πρέπει να καλυφθούν ρήγματα και να μετακινηθούν ερείπια. Κυριακή απόγευμα, λοιπόν, δύο Ελληνες, ο ομότιμος καθηγητής του ΕΜΠ Π. Καρύδης, με μεγάλη εμπειρία σε σχέση με τη σεισμική ασφάλεια των κτιρίων, και ο κ. Λέκκας, που έχει επιφορτιστεί ως πρόεδρος του ΟΑΣΠ με την αντισεισμική προστασία στον ελληνικό χώρο, έβλεπαν και από κοντά το τι είχε συμβεί. Μια πτήση μάλιστα με ελικόπτερο επάνω από ισοπεδωμένες περιοχές έδειξε ότι η κατάσταση ήταν δραματική. Ακολούθησε μια νύχτα που δεν μπόρεσε κανείς να κοιμηθεί διότι στο πρόχειρο «στρατηγείο» που είχε στηθεί στο αεροδρόμιο από τον ΟΗΕ έπρεπε να σχεδιαστούν οι επιχειρήσεις διάσωσης αλλά και αποτίμησης των κινδύνων από επικείμενες καταρρεύσεις, ενώ ήταν εκτός λειτουργίας όλα τα δίκτυα. Ηλεκτρικό ρεύμα, σταθερά τηλέφωνα, υπολογιστές, όλα νεκρά. Μόνο ο στρατός κατάφερνε να επικοινωνεί υποτυπωδώς.
Από τη Δευτέρα η ελληνική αποστολή προσπάθησε να βοηθήσει όπου μπορούσε, μερικές φορές ναυλώνοντας και με δικά της έξοδα αυτοκίνητα, δίνοντας συμβουλές για υποστυλώσεις σε σχέση και με επιχειρήσεις διάσωσης.

Η ολέθρια τριβή
Σεισμούς έχουμε όταν συσσωρεύονται πιέσεις στον φλοιό της Γης και κάποια στιγμή αυτός ενδίδει και ρηγματώνεται, δηλαδή κινείται και «σκάει» σε κάποια σημεία. Αιτία αυτών των πιέσεων είναι συνήθως η κίνηση τεράστιων λιθοσφαιρικών πλακών, σε μέγεθος ηπείρων, που βρίσκονται κάτω από τον φλοιό και επάνω από τον λεγόμενο μανδύα. Στην περίπτωση του Νεπάλ στις 25 Απριλίου 2015 είχαμε μια κίνηση του εδάφους κατά 3 μέτρα περίπου που διαδόθηκε σε απόσταση τουλάχιστον 130 χιλιομέτρων ανατολικά και 60 χιλιομέτρων νότια. Υπολογίζεται ότι απελευθερώθηκε ενέργεια που ισοδύναμα θα χρειαζόταν περίπου έναν αιώνα για να συσσωρευθεί. Συγκεντρώνοντας στοιχεία και μετρήσεις οι σεισμολόγοι προσπαθούν να ανακαλύψουν πού δεν έχουν εκδηλωθεί ακόμη σεισμοί ενώ θα έπρεπε. Και γύρω από αυτά τα «σεισμικά κενά» εστιάζουν το ενδιαφέρον τους και κινητοποιούνται, όπως έγινε και στην περίπτωση της ελληνικής αποστολής.

Πριν από 55 ως και 40 εκατομμύρια χρόνια το βόρειο άκρο της σημερινής Ινδίας άρχισε να συγκρούεται με το τμήμα όπου επάνω του σήμερα βρίσκονται το Νεπάλ και το Θιβέτ. Δύο διαφορετικές αλλά ανεβασμένες στα άκρα τους η μία επάνω στην άλλη πλάκες καθώς μετακινούνται και τρίβονται συντελούν στη δημιουργία της οροσειράς των Ιμαλαΐων. Αλλά η κίνηση αυτή δεν έχει πάψει να υφίσταται. Η πλάκα της Ινδίας, που βρίσκεται κάτω από τη λεγόμενη πλάκα της Ευρασίας, συνεχίζει να προχωρεί βόρεια λίγα εκατοστά κάθε χρόνο δίνοντας έτσι ένα ενεργό και επομένως σεισμογόνο ρήγμα. Το 1934 είχαμε σεισμό  8,1 με 10.700 θύματα περίπου και πριν από λίγες ημέρες 7,9 στην ίδια περιοχή.

Γιατί να είναι τόσο ενδιαφέρον;
Οπως εξηγεί ο κ. Λέκκας, υπάρχουν κάποια πράγματα που του έκαναν εντύπωση. Θεωρεί ότι σε σχέση με τους σεισμούς της Αϊτής το 2010 με  220.000 νεκρούς περίπου και της Κίνας το 2008 με 110.000 νεκρούς οι απώλειες στο Νεπάλ ήταν μικρές. Επίσης, παρ' όλο που δόθηκε από τους τηλεοπτικούς σταθμούς μια εικόνα με τον συνήθη χαρακτηρισμό «βιβλική», εκείνος θεωρεί ότι οι καταρρεύσεις ήταν σχετικά λίγες. Δείχνει μάλιστα φωτογραφίες όπου γειτονικά κτίρια σχεδόν εφαπτόμενα δεν αλληλοκαταστράφηκαν πέφτοντας το ένα επάνω στο άλλο. Επίσης τα λεγόμενα συνοδά φαινόμενα όπως είναι οι κατολισθήσεις, οι πυρκαγιές και οι πλημμύρες ήταν ελάχιστα. Το πιο αινιγματικό σε μια πρώτη προσέγγιση βέβαια ήταν το φαινόμενο να μην υπάρχουν πολλά και εμφανή ρήγματα κοντά στο επίκεντρο, που ήταν σε βάθος 15 χιλιομέτρων, άρα ένας επιφανειακός σεισμός, στην περιοχή της Gorkha, 80 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της πρωτεύουσας Κατμαντού. Αντίθετα, μέσα στην πρωτεύουσα, όπως δείχνουν και οι σχετικές φωτογραφίες, παρουσιάστηκαν πολλά ρήγματα στους δρόμους και καταστράφηκαν κτίρια αρχαιολογικής σημασίας. Επίσης στις πλαγιές των Ιμαλαΐων προκλήθηκαν πολλές χιονοστιβάδες που προκάλεσαν αθρόους τραυματισμούς, κυρίως κατάγματα, στα χέρια και στα πόδια ορειβατών που είχαν την κακή τύχη εκείνη τη στιγμή να βρίσκονται εκεί και με πολλή δυσκολία μεταφέρθηκαν με αεροπλάνα στις χώρες τους. Για καλή τύχη πάντως των κατοίκων της χώρας τα σχολεία εκείνη τη στιγμή ήταν κλειστά.

Ενα ρήγμα με κλίση
Οπως φαίνεται, κατά μία πρώτη εξήγηση, η ενέργεια που απελευθερώθηκε διαδόθηκε όχι εντελώς κάθετα αλλά αρκετά με μικρή σχετικά γωνία ως προς το οριζόντιο επίπεδο και έτσι έδωσε περισσότερες καταστροφές μακριά από το επίκεντρο. Οι δορυφορικές εικόνες επιβεβαιώνουν τις αρχικές ενδείξεις των επίγειων σεισμογράφων, ότι το ρήγμα που προκάλεσε τον σεισμό των 7,8 βαθμών εμφανίζεται να ξεκινάει από το επίκεντρο με κατεύθυνση προς τα ανατολικά, όπου και υπάρχουν οι περισσότερες ζημιές. Συνολικά έχουν καταγραφεί ζημιές σε μια έκταση λιγότερο ή περισσότερο άνω των 14.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων.

Τα μέσα διάσωσης των ντόπιων ήταν πενιχρά και γι' αυτό φάνηκε ακόμη περισσότερο η θέληση της γειτονικής Ινδίας, ίσως και για γεωπολιτικούς λόγους, να στείλει περισσότερους από 1.000 ανθρώπους να βοηθήσουν στη διάσωση των εγκλωβισμένων. Δεν παραλείπει πάντως να εκθειάσει και την καρτερικότητα και την αξιοπρεπέστατη στάση των κατοίκων του Νεπάλ σε σχέση με το κακό που τους βρήκε. Και όπως αποδείχθηκε για άλλη μία φορά, αυτά τα χαρακτηριστικά δεν πηγαίνουν ανάλογα με την καλή οικονομική κατάσταση ενός λαού αλλά με τη γενικότερη στάση του στα όσα του συμβαίνουν.

10 ερωτήματα α λα ελληνικά
Πέρα από τη λύπη που αισθάνεται ο καθένας για ό,τι συνέβη σ' εκείνο το μακρινό για εμάς εδώ μέρος, οι συνειρμοί και οι συσχετίσεις δεν παύουν να γίνονται και να μας ανησυχούν. Ιδού μερικά σχετικά ερωτήματα και οι απαντήσεις του καθηγητού κ. Λέκκα:

1. Μπορεί με μια διαδικασία ντόμινο εκείνος ο σεισμός να φθάσει ως εμάς;
Οχι. Ντόμινο μπορούμε να έχουμε σε μιαν απόσταση ως 2.000 χιλιόμετρα περίπου, όχι μακρύτερα.

2. Υπάρχουν καυτά σημεία στον πλανήτη όπου περιμένουμε ότι κάτι θα συμβεί;
Ναι, χωρίς βέβαια να αποκλείονται και κάποια άλλα. Τέτοια σημεία είναι για παράδειγμα η Νότια Ιαπωνία, η Μιανμάρ, το Πακιστάν, η Νότια Ινδονησία, η Νότια Χιλή, η περιοχή γύρω από την Ερυθρά Θάλασσα και η περιοχή στην Κασπία Θάλασσα, γιατί σε όλα αυτά τα σημεία, όπως λέμε, τα ρήγματα δεν έχουν σπάσει.

3. Ηταν αυτός ο τελικός σεισμός ή μπορεί να περιμένουμε και άλλον μεγαλύτερο;
Οχι, μάλλον δεν θα έχουμε μεγαλύτερο, αλλά δεν αποκλείεται να εκδηλωθεί στο πλαίσιο των μετασεισμών και άλλος που το μέγεθός του να φθάνει το 7.

4. Η διάρκεια επηρεάζει την έκταση των καταστροφών;
Οχι. Εδώ είχαμε μόλις 30 δευτερόλεπτα αλλά χιλιάδες θύματα. Δυστυχώς δεν βρήκαμε ενδείξεις από επιταχυνσιογράφους μέσα στις πόλεις για να μπορούμε να ξέρουμε και τις επιταχύνσεις τη στιγμή του σεισμού.

5. Βγάλατε κάποιο συμπέρασμα σε σχέση με την Ελλάδα;
Ναι, ότι εδώ έχουμε πολύ καλές οικοδομικές κατασκευές.

6. Ισχύει αυτό που ονομάζουν «σεισμική ωρίμαση» μιας περιοχής;
Μπορεί πράγματι να συσσωρεύονται αρκετές τάσεις σε μια περιοχή, αλλά αυτό με κανέναν τρόπο δεν είναι δυνατόν να χρησιμεύσει για προβλέψεις και μάλιστα με ακρίβεια.

7. Βοηθάει η «συλλογική μνήμη» στις σωστές αντιδράσεις του πληθυσμού όταν συμβεί ένας σεισμός;
Πιο πολύ πιστεύω στην εκπαίδευση. Ο Οργανισμός Αντισεισμικής Προστασίας έχει ρίξει μεγάλο βάρος στην εκπαίδευση των μαθητών των σχολείων και εκεί βλέπω να έχουμε κάνει πολύ σημαντικά βήματα.

8. Αντεξαν τα παλιά τους κτίρια;
Οχι. Τα περισσότερα δεν ήταν φτιαγμένα για να αντιμετωπίσουν τέτοιες καταστάσεις. Ηταν φτιαγμένα με ξύλινους σκελετούς και τούβλα.

9. Αφού λένε ότι όταν χτίζεις σε βράχο κινδυνεύεις λιγότερο, το Νεπάλ που βρίσκεται σκαρφαλωμένο επάνω στο βουνό γιατί είχε τόσες καταστροφές;
Αλλο είναι το «δεν κουνάει ο βράχος» και άλλο ο συνδυασμός βράχος - κτίριο. Εχει σημασία ο συντονισμός που μπορεί να συμβεί μεταξύ των δύο. Για παράδειγμα, «βράχος - υψηλό κτίριο» είναι ένας καλός συνδυασμός, ο συνδυασμός «βράχος - χαμηλό κτίριο» είναι κακός. Αντίθετα, σε μαλακά εδάφη είναι καλύτερα να έχεις χαμηλά κτίρια. Επίσης το αν θα πέσουν οι κολόνες μεταφοράς της ηλεκτρικής ενέργειας δεν είναι θέμα έντασης του σεισμού αλλά συντονισμού. Αρα και σε μικρούς σεισμούς μπορεί να καταστραφεί ένα δίκτυο.

10. Στον δικό μας χώρο τι μέγιστα σεισμών μπορούμε να περιμένουμε;
Σε επιφανειακούς σεισμούς ως και 7, ενώ σε σεισμούς βάθους ως και 7,8.