Αναστενάρια: Πάθος και πίστη στο πιο διάσημο έθιμο της γιορτής των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης

Πιθανολογείται ότι τα Αναστενάρια είναι επιβίωση αντίστοιχων θρησκευτικών πρακτικών της αρχαιότητας και συγκεκριμένα πρακτικών από τη λατρεία του Διόνυσου.

Το όνομα αναστενάρια πάρθηκε από το αναστενάρι, το εικόνισμα που κρατούν σ' όλη τη διάρκεια της γιορτής στα χέρια τους και που θεωρείται ο ανώτατος αρχηγός των αναστενάρηδων.

Τα Αναστενάρια επιχωρίαζαν παλιότερα στη ΒΑ Θράκη με κέντρο της εθιμικής εκδήλωσης το Κώτσι, το μεγαλύτερο χωριό της περιφέρειας. Μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας το 1923,οι κάτοικοι της περιοχής αυτής της Θράκης εγκαταστάθηκαν σε διάφορες περιοχές του ελλαδικού χώρου και κυρίως στη Μακεδονία, όπου μαζί με τα άλλα έθιμα τους μετέφεραν και τα Αναστενάρια. Έτσι το έθιμο μεταφυτεύτηκε στον Λαγκαδά της Θεσσαλονίκης, στη Μελίκη της Ημαθίας, στην Αγία Ελένη και την Κερκίνη των Σερρών και στη Μαυρολεύκη Δράμας, όπου τα Αναστενάρια, ύστερα από κάποια διακοπή, άρχισαν και πάλι να τελούνται, έχοντας και την ηθική υποστήριξη της Κοινότητας και του τοπικού Πολιτιστικού Συλλόγου.

Οι Αναστηνάρηδες, που χαρακτηρίζονται σαν σύγχρονοι βάκχοι-Χριστιανοί, αποτελούν μία ιδιαίτερη τάξη, ένα «τάγμα» θα λέγαμε, αντίστοιχο προς τους αρχαίους «ιερούς θιάσους» Διονυσιακού τύπου. Αυτοί σπανιότατα εκκλησιάζονται, τη δε λατρεία τους την κάνουν σε ιδιωτικά ιερά που ονομάζονται «κονάκια». Ανώτατο αρχηγό έχουν το «Αναστενάρικο Εικόνισμα του Αγίου» και ανώτατο Ιεράρχη τον «Αρχιαναστενάρη» που είναι μάντης, εξορκιστής, θεραπευτής κ.α. Η τελετή των αναστενάρηδων έχει πολύ ενδιαφέρουσες ιεροπραξίες και μυσταγωγίες όπως η τελετουργική ζωοθυσία, ένθεη έκσταση, πυροβασία.

Το έθιμο γίνεται προς τιμήν των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, στις 21 Μαϊου. Η μεγάλη γιορτή των Αγίων βρίσκει τους κατοίκους των χωριών που οργανώνουν αναστενάρια σε πραγματικό αναβρασμό.

Η τελετουργία των Αναστεναρίων αρχίζει το απόγευμα της 20ής Μαΐου στο κοντάκι, σε ένα χώρο όπου φυλάσσονται οι εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, οι οποίες αποτελούν τα πολυτιμότερα κειμήλια για τους Αναστενάρηδες. Τις ονομάζουν «Χάρες» και «Παππούδες» και τις έχουν σε υφασμάτινη θήκη, από όπου κρέμονται κουδουνάκια και πολλά αφιερώματα. Οι εικόνες αυτές έχουν μακριά λαβή στο κέντρο της βάσης τους και καλύπτονται από φύλλα χρυσού ή ασημιού. Στο κονάκι φυλάσσονται και τα «αμανέτεια», μαντήλια που θεωρούνται ιερά, πολύτιμα και αυτά προγονικά κειμήλια. Στο ίδιο χώρο φυλάσσονται και τα αναστενάρικα όργανα, η λύρα και το νταούλι σήμερα, παλιότερα η γκάιντα.

Το απόγευμα αυτό, της 20ής Μαΐου, αρχίζουν να συγκεντρώνονται στο κονάκι άντρες και γυναίκες Αναστενάρηδες προσπαθώντας να αυτοσυγκεντρωθούν σε φανερή αγωνιώδη αναμονή. Σε κάποια στιγμή τα όργανα αρχίζουν να παίζουν και να ακούγονται αναστενάρικα τραγούδια. Οι Αναστενάρηδες υψώνουν δεητικά τα χέρια τους προς τις Χάρες, κάθιδροι και κάτωχροι. Η προσδοκία να τους «πιάσει ο Άγιος» κυριεύει τις ψυχές τους. Ξαφνικά κυριαρχούν στεναγμοί και επιφωνήματα. Οι εκλεκτοί αρχίζουν το χορό κρατώντας εικόνες και αμανέτεια. Ο χορός στατικός, μονότονος, συγκλονιστικός όμως, διαρκεί μέχρι τα μεσάνυχτα.

Το πρωί της 21ης Μαΐου οι Αναστενάρηδες μεταφέρουν τα Αναστενάρικα κωδωνοφόρα εικονίσματα και τα βάζουν στο Άγιασμα, τόπο ιερό χωρισμένο μέσα στο άλσος, που καθόρισαν Μύστες σε στιγμές ένθεης οιστροπληξίας. Οι εικόνες αυτές «οι χάρες», όπως λέγονται, παριστάνουν το Ιερό ζεύγος των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Κατά τους Αναστενάρηδες οι «χάρες» τους δίνουν την ικανότητα να περπατάνε πάνω στα κάρβουνα.

Το απόγευμα γίνεται η πρώτη μεγάλη πυροβασία. Η Ιερή πυρά ανάβεται νωρίς το απόγευμα από ορισμένο Μύστη που κατέχει το προνόμιο του λειτουργήματος αυτού από προγονική κληρονομιά. Όταν κατακαθίσουν οι φλόγες και σχηματιστεί παχιά ανθρακιά, τότε ειδοποιούνται και καταφθάνουν οι Αναστενάρηδες με πομπή και αρχίζουν κυκλικό χορό γύρο από την Ιερή ανθρακιά, ενώ η μουσική συνεχώς δυναμώνει και γίνεται πιο γρήγορη. Το τύμπανο, σαν πιο βροντερό, μαστιγώνει τα νεφρά τους και με το διεγερτικό ρυθμό, που ολοένα επιταχύνεται, δίνει ρυθμό στην παράφορη ορχήστρα, που οδηγεί τους Μύστες σε εκστατική μέθη.

Σε λίγο ο Άγιος δείχνει το δρόμο και αμέσως ο πρώτος Μύστης κατειλημμένος από την Ιερή μανία προχωρεί ξυπόλυτος στα αναμμένα καρβουνά και χορεύει, κρατώντας το κωνοφόρο Εικόνισμα ή το Ιερό Μαντήλι. Στα πέλματα του δεν παρατηρείται κανένα έγκαυμα, φαινόμενο που δεν επιδέχεται επιστημονική εξήγηση. Λέγεται ότι αυτό οφείλεται σε ένα χημισμό, που όμως παραμένει ακόμη άγνωστος στην επιστήμη. Το ακραίο φαινόμενο προαιώνιο και οικουμενικό, παραμένει, ανεξήγητο, αληθινό μυστήριο.

Οι εκλεκτοί κρατώντας εικόνες και αμανέτια, μπαίνουν στην αθρακιά και συνεχίζουν το χορό τους, χωρίς να δείχνουν πόνο ή κάποια ενόχληση από την πυρά και την υψηλή θερμοκρασία. Τη στιγμή αυτή πιστεύουν ότι δεσμεύεται κάθε αρρώστια, επιζωοτία , κακοδαιμονία. Η πυροβασία επιστέφεται από κυκλικό χορό, γύρω από τα τσαλαπατημένα κάρβουνα. Ακολουθεί ιεροτελεστικό κοινό δείπνο με κρέας από το ζώο που θυσιάστηκε το πρωί.

Ο εκστατικός χορός επαναλαμβάνεται τις δύο επόμενες ημέρες και η όλη αναστενάρικη τελετουργία τελειώνει με πυροβασία το βράδυ της 23ης Μαΐου.

Η πυροβασία από θρησκειολογική άποψή βασίζεται στην δυϊστική πίστη των Αναστενάρηδων, τη σχετική με την ύπαρξη κακού πνεύματος, που πιστεύουνε ότι εξουδετερώνεται κατά τη διάρκεια της πυροβασίας με την παρέμβαση του Αγίου ως εκπροσώπου του καλού πνεύματος.