Στήβεν Ξενάκης: Αυτός είναι ο Έλληνας ψυχίατρος του Γκουαντανάμο - Η αφήγηση του κόβει την ανάσα

Ο ψυχίατρος και ταξίαρχος ε.α. Στίβεν Ξενάκης θα συνομιλούσε με τον κρατούμενο Ομάρ Καντρ, ο οποίος είχε συλληφθεί στο Αφγανιστάν σε ηλικία 15 ετών κατηγορούμενος για τον θάνατο Αμερικανού στρατιώτη από ρίψη χειροβομβίδας. Η κουβέντα των δύο αντρών όμως δεν κράτησε πολύ.

Παρά τον δυνατό κλιματισμό, ο δρ Ξενάκης παρατήρησε ότι ο 22χρονος –πλέον– Καντρ ίδρωνε. «Εβγαλε την μπλούζα του, φαινόταν ότι πάθαινε κρίση πανικού αλλά δεν το παραδεχόταν», λέει στην «Κ» ο ψυχίατρος. «Του ζήτησα να πιάσω τον σφυγμό του και τότε μου είπε ότι είχε αγχωθεί». Οπως θα μάθαινε αργότερα ο δρ Ξενάκης, στο ίδιο δωμάτιο στη διάρκεια μιας ανάκρισης ο Καντρ ούρησε και οι στρατιώτες τον έσυραν στο πάτωμα, χρησιμοποιώντας τον σαν σφουγγαρίστρα.

Ο δρ Ξενάκης όμως δεν βρισκόταν εκεί για να τον ανακρίνει. Είχε κληθεί από τους δικηγόρους του Καντρ ως ειδικός για να εκτιμήσει την κατάσταση της ψυχικής υγείας του νεαρού κρατουμένου. «Με σόκαραν όσα διάβασα ότι είχε περάσει», λέει.

Μέσα στα επόμενα χρόνια, ως εκπρόσωπος δικηγόρων και ανθρωπιστικών οργανώσεων, πήρε συνεντεύξεις και από άλλους έγκλειστους στο Γκουαντάναμο και εξέτασε τους ιατρικούς φακέλους και τα στρατιωτικά αρχεία περισσότερων από 50 κρατουμένων και κατηγορουμένων για τρομοκρατία. Η συστηματική έρευνά του αποκάλυψε ότι τα βασανιστήρια και οι ανακριτικές μέθοδοι που εφαρμόζονταν στο Γκουαντάναμο προκαλούσαν μετατραυματική διαταραχή, αφήνοντας ανεξίτηλα σημάδια στην ψυχική υγεία των κρατουμένων.

Δύσκολη αποστολή

Το έργο του έρχεται και πάλι στην επικαιρότητα κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου στις ΗΠΑ, καθώς ο υποψήφιος των Ρεπουμπλικανών Ντόναλντ Τραμπ έχει αφήσει ανοιχτό το ενδεχόμενο επαναφοράς απαγορευμένων πρακτικών, όπως τον εικονικό πνιγμό. Πρόσφατα η εφημερίδα New York Times δημοσίευσε έρευνά της για τις μόνιμες βλάβες που άφησαν τα βασανιστήρια σε κρατούμενους του Γκουαντάναμο και παρουσίασε εκ νέου τη δουλειά του δρος Ξενάκη. Για τον ίδιο, απόστρατο αξιωματούχο του αμερικανικού στρατού και γιο βετεράνου δύο πολέμων (Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και Κορέας), αυτή δεν ήταν μια εύκολη αποστολή.

«Ακόμη και σήμερα έχω δεύτερες σκέψεις: Εχω κάνει το σωστό; Μήπως προδίδω τους στρατιώτες μου; Κάνω αυτό που πρέπει για την πατρίδα μου;», λέει στην «Κ» από τη Βιρτζίνια των ΗΠΑ, σε συνομιλία μας μέσω Skype. «Είχα αντιληφθεί ότι μπορεί κάποιοι συνάδελφοί μου να με εξοστράκιζαν, ή να ήταν πιο δύσκολο να βρω μετά την αποστράτευσή μου υψηλόμισθη θέση συμβούλου σε κάποια εταιρεία, όπως συνηθίζεται εδώ. Ενιωσα όμως μέσα μου ότι έκανα το σωστό».

Οι οικογένειες των γονιών του κατάγονται από τα μικρασιατικά παράλια και από τη Χίο και έσμιξαν στις ΗΠΑ μετά τη μετανάστευσή τους στις αρχές του 20ού αιώνα. Αν και ο πατέρας του είχε υπηρετήσει στην αμερικανική Πολεμική Αεροπορία, ο δρ Ξενάκης δεν σχεδίαζε να ακολουθήσει καριέρα στρατιωτικού. Τελικά βάδισε σε αυτό τον δρόμο για να καταφέρει να καλύψει τα έξοδα των σπουδών του.

Στις αρχές του ’70, γράφει ο Γιάννης Παπαδόπουλος στην ''Κ'' ως ειδικευόμενος είδε για πρώτη φορά τα σημάδια μετατραυματικής διαταραχής σε τραυματίες του πολέμου του Βιετνάμ. «Εβλεπες τον πόνο αυτών των ανθρώπων και αρκούσε να ακούσεις τις ιστορίες τους για να τους καταλάβεις», λέει. Δεκαετίες αργότερα παρατήρησε αντίστοιχα συμπτώματα στους κρατούμενους του Γκουαντάναμο.

Μακρύς κατάλογος

Σε σχετική έκθεσή του, που δημοσίευσε μαζί με τον Βίνσεντ Ιακοπίνο της ανθρωπιστικής οργάνωσης Physicians for Human Rights, κατέγραψε τα βασανιστήρια που είχαν υποστεί εννέα κρατούμενοι. Ο μακρύς κατάλογος περιελάμβανε: στέρηση ύπνου, έκθεση σε ακραίες θερμοκρασίες, απειλές βιασμού και χτυπήματα, γύμνωση, εικονικές εκτελέσεις και εικονικό πνιγμό. Κανείς εκ των κρατουμένων που εξετάστηκαν για εκείνη την έκθεση δεν είχε ιστορικό ψυχικής ασθένειας προτού οδηγηθεί στο Γκουαντάναμο.

Μετά τα βασανιστήρια όμως κάποιοι εξ αυτών υπέφεραν από εφιάλτες, αυτοκτονικό ιδεασμό, κατάθλιψη, παραισθήσεις, κλειστοφοβία, δυσκολίες συγκέντρωσης. Σε κάποιες περιπτώσεις, μάλιστα, οι ψυχολόγοι που εργάζονταν στη στρατιωτική βάση αντί να συνδράμουν τους κρατούμενους, εντόπιζαν τις αδυναμίες τους και τις υποδείκνυαν στους ανακριτές για να τις εκμεταλλευτούν.

«Αρχικά μου ήταν δύσκολο να πιστέψω ότι μπορούσε κάποιος να είναι τόσο σκληρός απέναντι σε άλλον άνθρωπο. Μετά όμως διάβασα τα αρχεία», λέει ο δρ Ξενάκης. «Κρατούσαν λεπτομερή αρχεία. Ισως κάποιοι τότε να μη θεωρούσαν βασανισμούς αυτές τις πράξεις. Μπορεί να πίστευαν ότι βρίσκονταν σε αποστολή, ή ότι ενεργούσαν για το καλό της πατρίδας».

Ακόμη και σήμερα, παρά την απελευθέρωσή τους από το Γκουαντάναμο και την επιστροφή στις οικογένειές τους, πρώην κρατούμενοι αντιμετωπίζουν προβλήματα ψυχικής υγείας. Κάποιοι είναι ευέξαπτοι, άλλοι ταλαιπωρούνται ακόμη από εφιάλτες ή αναδρομές στο παρελθόν. Ο δρ Ξενάκης έχει κρατήσει επαφή με αρκετούς. Μιλάει τακτικά και με τον Καντρ, ο οποίος βρίσκεται τα τελευταία χρόνια στον Καναδά.

«Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι όσα πέρασαν εκεί θα τους συντροφεύουν για πάντα», λέει. «Προσπαθώ να τους πω όμως ότι η ζωή τους δεν σταματάει εκεί».

Εκρυβαν τις πατερίτσες

Πρόσφατα ο δρ. Ξενάκης μαζί με τον συνάδελφό του Βίνσεντ Ιακοπίνο αναφέρθηκαν στην περίπτωση του πρώην κρατουμένου στο Γκουαντάναμο, Αμπού Ντιάμπ. Τον είχαν συναντήσει στη στρατιωτική βάση όπου παρέμενε έγκλειστος από το 2002 έως το 2014.

Ο Λιβανέζος Ντιάμπ υποφέρει από χρόνιους πόνους και μερική παράλυση λόγω παλαιότερου τροχαίου ατυχήματος. «Η έρευνά μας έδειξε ότι το προσωπικό στο Γκουαντάναμο συχνά δεν έδινε στον Ντιάμπ τις πατερίτσες του και το αναπηρικό αμαξίδιο και αρνούνταν να του χορηγήσει παυσίπονα», γράφουν σε άρθρο τους που δημοσίευσε στην ιστοσελίδα της η οργάνωση Physicians for Human Rights. Σημειώνουν ακόμη ότι κατά τη διάρκεια απεργίας πείνας ο Ντιάμπ δέθηκε σε καρέκλα και σιτίστηκε υποχρεωτικά από προσωπικό του Γκουαντάναμο.

Μετά την απελευθέρωσή του ο Ντιάμπ μετεγκαταστάθηκε στην Ουρουγουάη, όπου του δόθηκε άσυλο. Ο ίδιος όμως επιθυμεί να επανενωθεί με την οικογένειά του στην Τουρκία. Ο ελληνικής καταγωγής ψυχίατρος και ο συνάδελφός του επισημαίνουν ότι το αμερικανικό κράτος δεν κατηγόρησε ποτέ για κάποιο έγκλημα τον πρώην κρατούμενο.

«Αρκετοί αποφυλακίζονται με σοβαρές παθήσεις», γράφουν οι δύο ειδικοί και αναφέρονται σε έναν χρονίως πάσχοντα Αιγύπτιο που μεταφέρθηκε στη Βοσνία και δεν λαμβάνει επαρκή ιατρική φροντίδα και έναν πρώην κρατούμενο που πέθανε στο Καζαχστάν από νεφρική ανεπάρκεια έξι μήνες μετά την απελευθέρωσή του.