Ουμπέρτο Έκο: "Αγαπημένο μου εγγονάκι, καλλιέργησε τη μνήμη σου όσο μπορείς" - Το γράμμα του σπουδαίου διανοητή & η ανησυχία του για τις νέες τεχνολογίες

Σαν σήμερα το 2016 έφυγε από τη ζωή ο Ουμπέρτο Έκο.

Ο σπουδαίος διανοητής ακροβατούσε πάντα μεταξύ πανεπιστημιακής ζωής και μυθοπλασίας, χαρίζοντας στην ανθρωπότητα εμβληματικές τομές στην πειθαρχία του αλλά και μια σειρά από ανεπανάληπτα μυθιστορήματα.

Το ιταλικό περιοδικό «L’ Espresso» ζήτησε από δεκατέσσερις προσωπικότητες του πνεύματος να γράψουν μια επιστολή.



Ο Ουμπέρτο Έκο έγραψε μια επιστολή στον εγγονό του, ο οποίος πριν από λίγες μέρες εκφώνησε έναν λιτό και ουσιαστικό επικήδειο λόγο στον παππού του. Ο προβληματισμός σχετικά με τις Νέες Τεχνολογίες και τη σημασία της μνήμης είναι τα θέματα στα οποία εστιάζει την προσοχή του ο Έκο. 

Αγαπητό μου εγγονάκι,

Δεν θα ήθελα αυτή η χριστουγεννιάτικη επιστολή να θεωρηθεί υπερβολικά  συναισθηματική ή ότι έχει σκοπό να σε νουθετήσει σχετικά με την αγάπη για τους συνανθρώπους μας, για την πατρίδα, για τον κόσμο, και όλα τα συναφή. Δεν θα έδινες καμιά σημασία και όταν θα έφτανε η στιγμή να θέσεις σε εφαρμογή όλα αυτά, (εσύ έφηβος, και εγώ στο επέκεινα), το σύστημα αξιών θα είχε αλλάξει τόσο πολύ, που πιθανότατα οι συμβουλές μου θα προέκυπταν ξεπερασμένες.

Βάζε πράγματα στο μυαλό σου

Γι’ αυτό, θα ήθελα να επικεντρωθώ σε μια μόνο συμβουλή, την οποία μπορείς να ακολουθήσεις ακόμη και τώρα, ενώ  σερφάρεις στο iPad σου. Κι ούτε θα κάνω το λάθος να σου το υποδείξω, όχι γιατί θα φαινόμουν ένας παππούς βαρετός, αλλά γιατί το ίδιο κάνω και εγώ. Στην καλύτερη περίπτωση μπορώ να σου πω ότι, αν κατά τύχη πέσεις πάνω σε εκατοντάδες ιστοσελίδες ερωτικού περιεχομένου που δείχνουν τη σχέση μεταξύ δύο ανθρώπινων όντων, προσπάθησε με χίλιους τρόπους να μην πιστέψεις ότι αυτό είναι έρωτας, όταν μάλιστα σε αναγκάζει να μη βγαίνεις από το σπίτι σου, για να κοιτάξεις τα πραγματικά κορίτσια. Ξεκινώ από την αρχή ότι είσαι ετεροφυλόφιλος, αλλά κι έτσι να μην είναι, προσάρμοσε τις συμβουλές μου στην περίπτωσή σου. Κοίταζε τα πραγματικά κορίτσια στο σχολείο ή όπου πας να παίξεις, γιατί είναι καλύτερα από τα τηλεοπτικά και μια μέρα θα σου προσφέρουν μεγαλύτερες χαρές από εκείνες του Διαδικτύου. Πίστεψε εκείνους που έχουν μεγαλύτερη εμπειρία από εσένα. Αν εγώ κοίταζα ταινίες μόνο στον υπολογιστή, ο πατέρας σου δεν θα είχε ποτέ γεννηθεί, κι εσύ ποιος ξέρει πού θα βρισκόσουν, μάλλον δεν θα υπήρχες καν. Αλλά δεν είναι αυτό που θέλω να σου πω, αλλά για μια ασθένεια που έχει προσβάλει τη γενιά σου, καθώς και παιδιά μεγαλύτερα από εσένα, που τώρα φοιτούν στο πανεπιστήμιο: την απώλεια της μνήμης.

Είναι αλήθεια ότι αν θέλεις να μάθεις ποιος ήταν ο Καρλομάγνος ή πού βρίσκεται η Κουάλα Λουμπούρ, δεν έχεις παρά να πατήσεις μερικά πλήκτρα και το Διαδίκτυο σου το λέει αμέσως. Κάν’ το όταν χρειάζεται, αφού όμως το κάνεις, προσπάθησε να θυμηθείς τι σου είπε, για να μην αναγκαστείς να το αναζητήσεις για δεύτερη φορά σε περίπτωση που υπάρξει επείγουσα ανάγκη, όπως για μια έρευνα στο σχολείο. Επειδή νομίζεις ότι ο υπολογιστής μπορεί να σου απαντάει οποιαδήποτε στιγμή, ελλοχεύει ο κίνδυνος να χάσεις το ενδιαφέρον να βάζεις πράγματα στο μυαλό σου. Είναι σαν να λέμε ότι, επειδή έχεις μάθει πως για να πας από την τάδε οδό στη δείνα, υπάρχουν το λεωφορείο ή το Μετρό, που σου επιτρέπουν να μετακινηθείς χωρίς κόπο -το οποίο βεβαίως εξυπηρετεί και κάν΄το κάθε φορά που βιάζεσαι-, για τον λόγο αυτό δεν χρειάζεται πλέον να περπατάς. Αν όμως δεν περπατάς αρκετά, γίνεσαι «άτομο με ειδικές ανάγκες», όπως χαρακτηρίζουμε σήμερα τους ανθρώπους που βρίσκονται σε αναπηρικό καροτσάκι. Εντάξει, ξέρω ότι ασχολείσαι με σπορ, άρα ξέρεις να κινείς το σώμα σου, ας επιστρέψουμε όμως στο μυαλό σου.

Παιχνίδια με τον νου

Η μνήμη είναι ένας μυς, όπως εκείνοι των ποδιών, και αν δεν τον εκγυμνάζεις, ατονεί κι έτσι, από πλευράς εγκεφάλου, γίνεσαι άτομο με ειδικές ανάγκες, δηλαδή, για να μιλήσουμε ειλικρινά, ένας ηλίθιος. Κι επειδή για όλους ελλοχεύει ο κίνδυνος να πάθουν Αλτσχάιμερ όταν γεράσουν, ένας τρόπος για να αποφύγουν αυτό το δυσάρεστο ατύχημα είναι να εξασκούν πάντοτε τη μνήμη τους. Ιδού, λοιπόν, η δική μου συνταγή: Κάθε πρωί μάθαινε απ’ έξω μερικούς στίχους, ένα σύντομο ποίημα ή, όπως έκαναν οι δάσκαλοί μας, που μας έβαζαν να μάθουμε τη «Σταχτιά Φοραδίτσα»1 ή «Το Σάββατο του χωριού»2. Καλό θα ήταν να κάνεις παιγνίδια μνήμης με τους φίλους σου για να δείτε ποιος θυμάται καλύτερα. Αν δεν σας αρέσει η ποίηση, κάντε το με τους ποδοσφαιριστές. Πρόσεξε όμως! Δεν πρέπει να γνωρίζεις μόνο τους σημερινούς ποδοσφαιριστές της Ρόμα, αλλά και των άλλων ομάδων, ίσως και ομάδων του παρελθόντος. Φαντάσου ότι εγώ θυμάμαι εκείνους της Τορίνο, όταν το αεροπλάνο τους συνετρίβη με όλους τους παίκτες μέσα: Μπατσικαλούπο, Μπαλαρίν, Μαρόζο κ.λπ. Κάντε αγώνες μνήμης σχετικά με τα βιβλία που έχετε διαβάσει. Π.χ., ποιος ήταν πάνω στην Ισπανιόλα προς αναζήτηση του νησιού των θησαυρών; Ο Λόρδος Τριλώνεϋ, ο Καπετάν Σμόλετ, ο Δόκτωρ Λάιβζι, ο Λονγκ Τζον Σίλβερ, ο Τζιμ; Δες αν οι φίλοι σου θυμούνται ποιοι ήταν οι υπηρέτες των Τριών Σωματοφυλάκων και του Ντ’ Αρτανιάν: Γκριμό, Μπαζέν, Μουσκετόν και Πλανσέ. Κι αν δεν θέλεις να διαβάσεις τους «Τρεις Σωματοφύλακες» (να ήξερες τι χάνεις) κάν’ το με κάποια από τις ιστορίες που έχεις διαβάσει. Μοιάζει με παιγνίδι (και είναι), θα δεις όμως πως το κεφάλι σου θα κυριευθεί από διάφορους χαρακτήρες, ιστορίες, αναμνήσεις κάθε είδους.

Θα αναρωτηθείς γιατί παλιά οι υπολογιστές ονομάζονταν ηλεκτρονικά μυαλά; Διότι σχεδιάστηκαν με βάση το μοντέλο του εγκεφάλου σου (μας), αλλά ο εγκέφαλος έχει περισσότερες διασυνδέσεις από έναν υπολογιστή, είναι ένα είδος υπολογιστή που κουβαλάς πάντα μαζί σου, ο οποίος μεγαλώνει και δυναμώνει με την άσκηση, ενώ ο υπολογιστής που έχεις πάνω στο γραφείο σου, όσο πιο πολύ τον χρησιμοποιείς, τόσο περισσότερη ταχύτητα χάνει και μετά από μερικά χρόνια θα πρέπει να τον αλλάξεις.  Αντίθετα, στην εποχή μας, το μυαλό σου μπορεί να διαρκέσει έως και ενενήντα χρόνια -αν το έχεις εξασκήσει. Και στα ενενήντα του χρόνια θα θυμάται περισσότερα πράγματα από αυτά που θυμάσαι τώρα. Και μάλιστα δωρεάν!

Μάθε τι συνέβη πριν τη γέννησή σου

Έπειτα, υπάρχει η ιστορική μνήμη, αυτή που δεν αφορά τα γεγονότα της ζωής σου ή τα πράγματα που έχεις διαβάσει, αλλά αυτά που συνέβησαν πριν ακόμη γεννηθείς. Σήμερα, αν πας σε ένα κινηματογράφο, θα πρέπει να μπεις μέσα μια συγκεκριμένη ώρα, όταν αρχίζει η ταινία, και όταν η προβολή ξεκινά, είναι σαν κάποιος να σε παίρνει από το χέρι και να σου λέει τι συμβαίνει. Στα χρόνια μου, μπορούσε κανείς να μπει στην αίθουσα του κινηματογράφου οποιαδήποτε στιγμή, θέλω να πω στο μέσο της προβολής. Έμπαινε τη στιγμή που συνέβαιναν ορισμένα πράγματα και προσπαθούσε να καταλάβει τι είχε προηγηθεί. Αργότερα, όταν η ταινία ξανάρχιζε, μπορούσε να διαπιστώσει αν είχε καταλάβει σωστά την υπόθεση, εκτός του ότι, αν η ταινία είχε ενδιαφέρον, μπορούσε να μείνει και να την ξαναδεί. Λοιπόν, η ζωή είναι σαν μια ταινία της δικής μου εποχής. Όλοι ερχόμαστε στη ζωή όταν πολλά πράγματα έχουν ήδη συμβεί πριν εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, και είναι σημαντικό να μάθουμε τι έχει συμβεί πριν εμείς γεννηθούμε. Αυτό είναι αναγκαίο, για να κατανοήσουμε καλύτερα γιατί σήμερα συμβαίνουν πολλά νέα πράγματα.

Διαβάστε ακόμη: Vintage Story: Όταν ο Ουμπέρτο Εκο... μόναζε στο Άγιον Όρος & φορούσε κοντή κόκκινη πουκαμίσα

Λοιπόν, το σχολείο, εκτός από τις προσωπικές σου αναγνώσεις, θα έπρεπε να σου διδάσκει να απομνημονεύεις αυτά που συνέβησαν πριν τη γέννησή σου. Φαίνεται όμως ότι δεν το κάνει καλά, διότι διάφορες έρευνες μας λένε ότι τα παιδιά του σήμερα, ακόμη και τα πιο μεγάλα που φοιτούν στα πανεπιστήμια, ας πούμε αυτά που έχουν γεννηθεί το 1990, δεν ξέρουν -και ίσως δεν θέλουν να ξέρουν- τι είχε συμβεί το 1980, για να μη μιλήσουμε για το τι συνέβη πριν από πενήντα χρόνια. Τα στατιστικά στοιχεία μας λένε ότι αν ρωτήσετε κάποια παιδιά ποιος ήταν ο Άλντο Μόρο, θα απαντήσουν ότι ήταν ο αρχηγός των Ερυθρών Ταξιαρχιών – ενώ ήταν αυτός που οι Ερυθρές Ταξιαρχίες σκότωσαν. Δεν θα μιλήσουμε εδώ για τις Ερυθρές Ταξιαρχίες, αφού για πολλούς παραμένει ένα μυστήριο, παρά το γεγονός ότι αυτά συνέβησαν εδώ και τριάντα χρόνια. Εγώ γεννήθηκα το 1932, δέκα χρόνια μετά την άνοδο του Φασισμού στην εξουσία. Ήξερα όμως ποιος ήταν ο πρωθυπουργός κατά τη στιγμή της Πορείας στη Ρώμη (τι είναι αυτό;)3. Ίσως το φασιστικό σχολείο μού το είχε διδάξει, για να μου εξηγήσει πόσο ανόητος και κακός ήταν εκείνος ο Υπουργός «O δειλός  Φάκτα 4», που οι φασίστες είχαν αντικαταστήσει. Εντάξει! Τουλάχιστον όμως το ήξερα.

Να ξεφυλλίζεις και να μαθαίνεις

Ας αφήσουμε όμως το σχολείο. Ένα αγόρι του σήμερα δεν γνωρίζει ποιοι ήταν οι ηθοποιοί του κινηματογράφου είκοσι χρόνια πριν, ενώ εγώ ήξερα ποια ήταν η Φραντσέσκα Μπερτίνι, που πρωταγωνίστησε σε βουβές ταινίες είκοσι χρόνια πριν  εσύ γεννηθείς. Ίσως γιατί ξεφύλλιζα παλιά περιοδικά που συσσωρεύονταν στην ντουλάπα του σπιτιού μας, αλλά αυτό ακριβώς σε καλώ να κάνεις: να ξεφυλλίζεις κι εσύ παλιά περιοδικά, καθώς πρόκειται για έναν τρόπο να μάθεις τι είχε συμβεί πριν εσύ γεννηθείς. Αλλά γιατί είναι τόσο σημαντικό να γνωρίζουμε τι συνέβη πριν; Διότι, πολλές φορές ό, τι συνέβη στο παρελθόν σου εξηγεί γιατί ορισμένα πράγματα συμβαίνουν σήμερα, και οπωσδήποτε (όπως και για τους ποδοσφαιριστές,  που είπαμε) είναι ένας τρόπος για να εμπλουτίζουμε τη μνήμη μας.

Πρόσεξε! Αυτό δεν μπορείς να το κάνεις μόνο με τα βιβλία και τα περιοδικά, αλλά και με το Ίντερνετ, το οποίο μπορούμε να το χρησιμοποιούμε όχι μόνο για να κάνουμε chat με τους φίλους μας, αλλά, (λέμε τώρα) και με την Ιστορία του κόσμου. Ποιοι ήταν οι Χετταίοι; Και οι Καμισάρντι (camisards)5; Και πώς ονομάζονταν οι τρεις καραβέλες του Κολόμβου; Πότε εξαφανίστηκαν οι δεινόσαυροι; Η Κιβωτός του Νώε θα μπορούσε να έχει ένα πηδάλιο; Ποιο ήταν το όνομα του προγόνου του βοδιού; Υπήρχαν περισσότερες τίγρεις πριν από εκατό χρόνια απ’ ό,τι σήμερα; Τι ήταν η αυτοκρατορία του Μάλι; Και ποιος μιλούσε για την Αυτοκρατορία του Κακού; Ποιος ήταν ο δεύτερος Πάπας στην ιστορία;  Πότε εμφανίστηκε ο Μίκυ Μάους;

Θα μπορούσα να θέσω ατέλειωτα ερωτήματα και όλα θα ήταν ωραίες περιπέτειες έρευνας. Θα έλθει η μέρα που θα είσαι ηλικιωμένος και θα νιώθεις ότι έχεις ζήσει χίλιες ζωές, γιατί θα είναι σαν να ήσουν παρών στη Μάχη του Βατερλό,  ότι παρακολούθησες τη δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα κι ότι ήσουν πολύ κοντά στο σημείο όπου ο Bertoldo il Nero6, αναμιγνύοντας ουσίες σε ένα γουδί για να βρει τον τρόπο να φτιάξει χρυσό, ανακάλυψε κατά λάθος την πυρίτιδα (μπαρούτι) και εκτινάχθηκε στον αέρα (και καλά να πάθει). Αντίθετα, άλλοι φίλοι σου, οι οποίοι δεν θα έχουν καλλιεργήσει τη μνήμη τους, θα έχουν ζήσει μια μόνο ζωή, τη δική τους, που θα πρέπει να ήταν και πολύ μελαγχολική και στερημένη από μεγάλες συγκινήσεις.

Καλλιέργησε, λοιπόν, τη μνήμη σου και από αύριο αποστήθισε την «Εύθυμη Τερέζα»7.

Σημειώσεις:

1. «La Cavallina Storna», στα ιταλικά. Είναι από τα πιο γνωστά ποιήματα του Ιταλού ποιητή Τζιοβάνι Πάσκολι (1855-1912). Το οποίο έγραψε στη μνήμη του πατέρα του, ο οποίος δολοφονήθηκε  πάνω στην άμαξά του, όταν ο ποιητής ήταν δώδεκα ετών.

2. «Il Sabato del villaggio», στα ιταλικά. Ποίημα του Τζιάκομο Λεοπάρντι (1798-1837), ο οποίος θεωρείται  o μεγαλύτερος Ιταλός ποιητής μετά τον Πετράρχη. Το συγκεκριμένο ποίημα αναφέρεται στις προετοιμασίες που κάνουν οι κάτοικοι του χωριού του, για να υποδεχθούν την Κυριακή.

3. Πορεία προς τη Ρώμη (Marcia su Roma) ονομάστηκε η πορεία που έκαναν προς την πρωτεύουσα της Ιταλίας οι μελανοχίτωνες (η παραστρατιωτική οργάνωση που είχε δημιουργήσει ο Μουσολίνι), προκειμένου να καταλάβουν την εξουσία. Η “πορεία” διήρκεσε από τις 22 ως τις 28 Οκτωβρίου 1922 και κατέληξε στην άνοδο του Μουσολίνι στην εξουσία, στην οποία παρέμεινε επί 21 έτη.

4. Ο Λουίτζι Φάκτα (1861-1930) ήταν ο τελευταίος πρωθυπουργός πριν την ανάληψη της εξουσίας από τον Μπενίτο Μουσολίνι.

5. Γάλλοι καλβινιστές που εμφανίστηκαν το 1700 εναντίον του Λουδοβίκου του 14ου , ο οποίος είχε καταργήσει τη θρησκευτική τους ελευθερία. Ονομάζονταν έτσι από την πουκαμίσα, που φορούσαν πάνω από το ένδυμά τους, ως αναγνωριστικό στοιχείο.

6. Ο Μπερτόλδος, επονομαζόμενος και  Μαύρος (Berthold der Schwartz) ήταν φραγκισκανός μοναχός,  στον  οποίο αποδίδεται (χωρίς να μπορεί να τεκμηριωθεί ιστορικά)  η εφεύρεση της πυρίτιδας.

7. «La Vispa Teresa», στα ιταλικά είναι το πιο γνωστό ποίημα για μικρά παιδιά του Ιταλού ποιητή Λουίτζι Σάιλερ (1825-1885).  Γράφτηκε γύρω στο 1850 και μιλάει για ένα κοριτσάκι, την Τερέζα, που  περιχαρής που έπιασε μια πεταλουδίτσα, ενώ εκείνη πέταγε πάνω από το γρασίδι, αναφωνεί: «Τη έπιασα! Την έπιασα!». Η πεταλούδα  την εκλιπαρεί να την αφήσει ελεύθερη, λέγοντάς της: «Ζώντας πετώντας, τι κακό σου κάνω; Εσύ με πληγώνεις πιέζοντάς μου τις φτερούγες. Άσε με ελεύθερη! Κι εγώ κόρη του Θεού είμαι!». Η Τερέζα, κόκκινη από ντροπή, άνοιξε τα δάχτυλά της κι εκείνη πέταξε και πάλι.

Ο ιταλός σημειολόγος και συγγραφέας ασχολήθηκε με πολλά, μίλησε για ακόμα περισσότερα και κατάφερε να ξεπηδήσει ως ένα από τα τρομερά παιδιά των σύγχρονων γραμμάτων, συνδέοντας το όνομά του με επιστημονικές και λογοτεχνικές τομές.

Ο αξιοσημείωτος ιταλός διανοούμενος, που μετρά  34 τιμητικά διδακτορικά, μπόλικες δεκαετίες λογοτεχνικής επιτυχίας αλλά και αρκετά μπεστ-σέλερ στη συλλογή του, έγινε διασημότητα στα πέρατα του κόσμου όταν έριξε στην αγορά το «Όνομα του Ρόδου», το οποίο παραμένει μια από τις μεγαλύτερες εμπορικές επιτυχίες όλων των εποχών!

Ξεκινώντας νωρίς νωρίς την καριέρα του ως μυθιστοριογράφος, ο Ουμπέρτο Έκο κινήθηκε πάντα μεταξύ δημοσιολογίας, δοκιμιογραφίας και μυθοπλασίας, ενταγμένες αναγκαστικά στις πανεπιστημιακές του αναζητήσεις, βρίσκοντας συνεχώς τρόπους να ξαφνιάζει με την ανατρεπτική του πένα: «Ο καλύτερος τρόπος να αντιμετωπίσεις τη θνησιμότητα είναι να συνειδητοποιήσεις πόσα λίγα έχεις να χάσεις», συνηθίζει να λέει.

Ο ιταλός εξπέρ της σημειωτικής και σταρ ακαδημαϊκός ήταν ένας άνθρωπος του καιρού του και όχι ένας ξεκομμένος από τα καθημερινά πανεπιστημιακός δάσκαλος: Λάτρης της τηλεόρασης, δήλωνε ξένοιαστος τα τελευταία χρόνια καθώς δεν είχε πια επαγγελματικές υποχρεώσεις, μένοντας έτσι απερίσπαστος να κάνει αυτό που αγαπά: το γράψιμο. Μόνο αυτό τον έκανε τόσο ευτυχισμένο και το ήξερα καλά: Ελεύθερος ήταν όταν καθόταν να γράψει. «Έχω φτάσει να πιστεύω πως όλος ο κόσμος είναι ένα αίνιγμα, ένα άκακο αίνιγμα που έγινε τρομερό από τη δική μας τρελή προσπάθεια να το ερμηνεύσουμε, λες και κρύβεται η αλήθεια από κάτω του».

Πέρα από το συγγραφικό του έργο, που περιλαμβάνει αριστουργήματα όπως το «Εκκρεμές του Φουκώ», ο Έκο άφησε έργο-τομή στους τομείς της αισθητικής και της σημειωτικής, την ίδια ώρα που το πνεύμα του ασχολήθηκε με πολλά: από ιστορία και πολιτική μέχρι επικοινωνιολογία, γλωσσολογία, φιλοσοφία και θεωρία λογοτεχνίας.

Όσο για τη βιβλιοθήκη στο διαμέρισμά του στο Μιλάνο, αποτελεί πια μύθο από μόνη της, καθώς όλοι τη χαρακτηρίζουν «λαβύρινθο» και απαρτίζεται από 30.000 βιβλία: «Όταν θέλω να διαβάσω, δεν διαλέγω βιβλίο. Πάω σε ένα ράφι και παίρνω αυτό που ξέρω ότι έχω ανάγκη εκείνη τη στιγμή»…

Πρώτα χρόνια

Ο Ουμπέρτο Έκο γεννιέται στις 5 Ιανουαρίου 1932 στην πολίχνη Αλεσάντρια της βόρειας Ιταλίας ως ο μοναχογιός ενός λογιστή και της νοικοκυράς συζύγου του. Ο πατέρας πήρε μέρος στα χαρακώματα του Β’ Παγκοσμίου και ο μικρός Ουμπέρτο κρυβόταν με τη μητέρα του σε ορεινά χωριουδάκια της ιταλικής επαρχίας, με τον πόλεμο να σφραγίζει τα πρώτα αυτά χρόνια της ζωής του.

Ολοκληρώνοντας τις σχολικές του υποχρεώσεις στο αυστηρών ηθών καθολικό Γυμνάσιο όπου φοίτησε, γράφεται στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο, καθώς ο πατέρας του τον πίεζε να γίνει δικηγόρος. Η κλίση του δεν ήταν όμως τα νομικά και παρά τις πατρικές παραινέσεις, μετακινείται στο Τμήμα Φιλοσοφίας εντρυφώντας στη μεσαιωνική γραμματεία και λογοτεχνία. Η διδακτορική του διατριβή ήταν για την αισθητική του Θωμά του Ακινάτη, η οποία εκδόθηκε το 1956 ως το πρώτο του πόνημα («Το αισθητικό πρόβλημα στον Θωμά τον Ακινάτη»)…

Ακαδημαϊκή και λογοτεχνική καριέρα

Την ίδια εποχή, χάνει την πίστη του στον Θεό και απομακρύνεται από τη ρωμαιοκαθολική πίστη («Όταν οι άνθρωποι σταματούν να πιστεύουν στο Θεό, δεν είναι ότι δεν πιστεύουν πια τίποτα. Πιστεύουν στα πάντα»), μοιράζοντας τώρα τον χρόνο του μεταξύ πανεπιστημιακών εδράνων (υφηγητής Αισθητικής στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο) και δημοσιογραφίας. Ο Έκο δούλεψε αρκετά χρόνια στην κρατική τηλεόραση της Ιταλίας ως συντάκτης πολιτιστικών, έχοντας έτσι την ευκαιρία να γνωρίσει προβεβλημένες προσωπικότητες της δημόσιας σφαίρας. Σύντομα έφτασε στη θέση του διευθυντή Πολιτιστικού Προγράμματος στη RAI, μια εμπειρία πολύτιμη για τον ίδιο που θα φαινόταν αργότερα, όταν θα έβαζε στο κριτικό του στόχαστρο τα ΜΜΕ, τη δημοσιογραφία και τον ρόλο της ενημέρωσης και του πολιτισμού: «Ο πολιτισμός δεν ακυρώνει τη βαρβαρότητα, αλλά, πολλές φορές, την επικυρώνει. Όσο πιο πολιτισμένος είναι ένας λαός, τόσο πιο βάρβαρος και καταστροφικός μπορεί να γίνει».

Αφού ολοκλήρωσε τη στρατιωτική του θητεία, ο Έκο έριξε στην αγορά το δεύτερο επιστημονικό σύγγραμμά του, την «Τέχνη και Κάλλος στην Αισθητική του Μεσαίωνα», που τον ενθρόνισε ως έναν από τους διαπρεπέστερους μεσαιωνικούς μελετητές του ακαδημαϊκού κόσμου. Όταν πήρε απρόοπτα πόδι από τη RAI, ήταν τώρα εντελώς ανενόχλητος να αφιερωθεί στις διαλέξεις και τη συγγραφή, πιάνοντας παράλληλα δουλειά σε φημισμένο εκδοτικό του Μιλάνου (Casa Editrice Bompiani) ως υπεύθυνος της δοκιμιακής σειράς.

Ταυτοχρόνως, αρχίζει να κρατά μόνιμη στήλη σε ιταλική εφημερίδα («Il Verri»), με το «Ελάχιστο Ημερολόγιό» του να γίνεται δημοφιλέστατο και να μπαίνει στα στόματα όλων. Την ίδια στιγμή, καθώς ασχολούνταν με «δύσκολα» θέματα γλωσσολογίας, αισθητικής, σημειωτικής αλλά και κοινωνικής κριτικής, εξοικείωσε το κοινό του με ζητήματα μεθοδολογίας και φιλοσοφικούς όρους, δημιουργώντας τομή στις επιφυλλίδες. Το 1962 επανεμφανίστηκε στη γραφή με το νέο του σύγγραμμα «Ανοιχτό Έργο», αν και πλέον ήταν σαφές ότι η σημειολογία είχε μπει για τα καλά στο στόχαστρό του.

Επικεντρώνοντας στο νέο του επιστημονικό ενδιαφέρον, τον τομέα της σημειωτικής, ο Έκο δημοσίευσε έναν μεγάλο αριθμό έργων που θα τον έκαναν σταθερή αναφορά στον χώρο της σημειολογίας. Βαρύ πυροβολικό της σημειωτικής ακόμα και σήμερα, οι αξεπέραστες παρατηρήσεις του λειτουργούν ως μπούσουλας για κάθε νέο ερευνητή των συμβόλων και της σημασίας τους. Ο μεγάλος δάσκαλος των φαινομένων της επικοινωνίας δεν περιορίστηκε στην πειθαρχία που τόσο βοήθησε να εγκαθιδρυθεί, τη σημειωτική δηλαδή, αλλά ασχολήθηκε με πλειάδα θεμάτων, ακόμα και για το πώς γράφεται μια καλή πτυχιακή μίλησε («Πώς γίνεται μια διπλωματική εργασία»)!

Από το επιστημονικό του έργο ξεχωρίζουν τα κορυφαία στην κατηγορία τους «Η απούσα δομή», «Οι μορφές του περιεχομένου», «Πραγματεία γενικής σημειωτικής», «Ο υπεράνθρωπος των μαζών», «Μεταξύ ψεύδους και ειρωνείας», «Κήνσορες και θεράποντες», «Τι πιστεύει αυτός που δεν πιστεύει», «Η Αποκάλυψη του Ιωάννη», «Πέντε ηθικά κείμενα», «Η ποιητική του Τζέιμς Τζόις» κ.ά. Ο Έκο ανανέωσε τη σημειωτική στη δεκαετία του 1960 και κατέδειξε τη σημασία της για τη μελέτη των κοινωνικών συστημάτων και γλωσσών, στρέφοντας έτσι το ακαδημαϊκό ενδιαφέρον στη σπουδή της επιστήμης των σημείων.

Πλάι στο πλούσιο δοκιμιακό του έργο, ανέλαβε διδακτικά καθήκοντα στα πανεπιστήμια Φλωρεντίας και Μιλάνου και έπειτα από δικές του πιέσεις για δημιουργία ξεχωριστής έδρας, υπηρέτησε στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια ως ο πρώτος τακτικός καθηγητής Σημειωτικής το 1971! Το 1976 ξαναχτύπησε στο αγαπημένο του θέμα με τη «Θεωρία της Σημειωτικής», η οποία σκιαγραφούσε το γενικό περίγραμμα της δικής του σημειολογικής θεώρησης.

Το «Όνομα του Ρόδου» και η στροφή στη συγγραφική του καριέρα

Η χρονιά του 1978 σηματοδότησε μια αλλαγή ενδιαφερόντων για την πένα του σταρ καθηγητή, όταν αποφάσισε να γράψει ένα μυθιστόρημα ακολουθώντας τις συμβουλές του Αλμπέρ Καμύ, ο οποίος έλεγε ότι αν θες να κάνεις φιλοσοφία, γράψε τότε ένα μυθιστόρημα.

Ήδη καθιερωμένος και αναγνωρισμένος στα πέρατα του ακαδημαϊκού κόσμου ως σημειολόγος, στοχαστής και δοκιμιογράφος, ο Έκο εκδίδει το 1980 το πρώτο του λογοτεχνικό πόνημα, το ανεπανάληπτο «Όνομα του Ρόδου», μπλέκοντας αριστουργηματικά τις επιστημονικές του αναζητήσεις με τον μύθο. Έργο πυκνό, συγκεντρωτικό και ετερόκλητο, βρίθει από κρυμμένα νοήματα, τα οποία συνταιριάζει ωστόσο ο Έκο με τη γνώριμη μαεστρία του.

Στα όρια μεταξύ μυστηριώδους και αυτονόητου, απόκρυφου και προφανούς, ο Έκο μπολιάζει τη βαθύτατη μεσαιωνική γνώση του με τα λογοτεχνικά μονοπάτια της περιπέτειας και της συνωμοσιολογίας φτιάχνοντας ένα από τα γνωστότερα και πολυδιαβασμένα μυθιστορήματα του καιρού μας! Σύμφωνα με τον ίδιο, «το ρόδο είναι ένα σύμβολο τόσο πλούσιο σε νοήματα που είναι ζήτημα αν έχει μείνει κάποιο νόημα που να μην του έχει αποδοθεί».

Επέλεξε μάλιστα τον συγκεκριμένο τίτλο επειδή ήταν ακριβώς ουδέτερος, αποκαλύπτοντας ότι δεν έχει καμία σχέση με το περιεχόμενο του έργου, καθώς ο σκοπός του είναι να συγχέει τα νοήματα και όχι να τα συγκροτεί. «Το καλό σε ένα βιβλίο βρίσκεται στο να διαβαστεί. Ένα βιβλίο αποτελείται από σημάδια που μιλάνε για άλλα σημάδια, τα οποία με τη σειρά τους μιλάνε για πράγματα», έλεγε ο σημειολόγος για το λογοτεχνικό του πόνημα.

Το «Όνομα του Ρόδου» πούλησε περισσότερα από 9 εκατ. αντίτυπα παγκοσμίως, μεταφράστηκε σε όλες τις γνωστές γλώσσες, έκανε κυριολεκτικά πάταγο ως εκδοτικό φαινόμενο και βραβεύτηκε εκτεταμένα. Το 1986 μεταφέρθηκε στο σινεμά από τον Ζαν-Ζακ Ανό…

Πλέον η λογοτεχνία θα γινόταν η νέα του μεγάλη αγαπημένη, την οποία τίμησε με εξίσου σπουδαία και πυκνά σε νοήματα μυθιστορήματα, αν και την τρομακτική επιτυχία του «Ρόδου» δεν θα την ξανάβλεπε. Ακολουθεί το επίσης πολυβραβευμένο και εμβληματικό «Το εκκρεμές του Φουκώ» (1988), στο οποίο εξυφαίνει ο Έκο συνομωσίες, χτίζει μυστικές κοινωνίες, αποκαλύπτει υπόγειες αδελφότητες, την ώρα που ξετυλίγει το εκκρεμές του Φουκώ.

Το 1994 ξαναχτυπά λογοτεχνικά με «Το νησί της προηγούμενης μέρας», το 2001 έρχεται το «Μπαουντολίνο», το 2006 «Η μυστηριώδης φλόγα της βασίλισσας Λοάνα» και το 2010, στα 78 του χρόνια ζωής, επανεμφανίζεται με «Το κοιμητήριο της Πράγας». Τελευταία του λογοτεχνική δουλειά, το «Φύλλο Μηδέν».

Ο υπέργηρος σήμερα διανοούμενος συνέχισε με την ίδια δυναμικότητα τη συγγραφική του καριέρα, αποτραβηγμένος από τον κόσμο στο σπίτι του στο Μιλάνο, πλάι στη σύζυγό του και τα δυο του παιδιά. Ο αγαπημένος του τρόπος για να περνά τη μέρα παρέμενε διαχρονικά το διάβασμα: «Μου φτάνει που ξέρω να διαβάζω, γιατί έτσι μαθαίνω αυτά που δεν ξέρω, ενώ όταν γράφεις, γράφεις μόνο αυτά που ξέρεις ήδη».

Συλλέκτης βιβλίων, η προσωπική του βιβλιοθήκη αριθμεί πια περισσότερους από 30.000 τίτλους και ο ίδιος, αρνούμενος να συμβιβαστεί με το γήρας και την αποστρατεία, έδινε μέχρι το τέλος διαλέξεις και ηγείτο επιστημονικών ομίλων και λογοτεχνικών εταιριών…