Παύλος Μάτεσις: Ο Φύλακας άγγελος του λόγου με πένα συναρπαστική‏

Αυτού του συναρπαστικού αφηγηματογράφου, του καθιερωμένου θεατρικού συγγραφέα και σημαντικού μεταφραστή, που έφυγε από τη ζωή, κάνοντας φτωχότερο τον πνευματικό κόσμο μας, σε μια εποχή που η χώρα έχει μεγάλη ανάγκη από τέτοιες φυσιογνωμίες.

Ο Παύλος Μάτεσις άφησε την τελευταία του πνοή σε ηλικία 80 ετών, χθες το πρωί, σε ιδιωτικό θεραπευτήριο, όπου νοσηλευόταν επί σχεδόν δύο χρόνια. Η αρχή του τέλους είχε συμβεί σε έναν αγαπημένο του χώρο, στο Θέατρο Τέχνης, παρακολουθώντας, στις 20 Δεκεμβρίου του 2010, την πρεμιέρα του έργου «Ανώνυμη αγία ή Μια κοινότατη ιστορία», από το «Εικονοστάσιο ανώνυμων αγίων» του Ρίτσου. Λίγο μετά την έναρξη της παράστασης, άρχισε να πέφτει και η αυλαία της δικής του ζωής. Αισθάνθηκε αδιαθεσία και μεταφέρθηκε με βαρύ εγκεφαλικό στον Ευαγγελισμό. Τον είχε συνοδεύσει τότε (με το 166) η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη.

Η νοσηλεία του συνεχίστηκε αργότερα σε ιδιωτικό θεραπευτήριο (τα νοσήλια κάλυπτε ο Οργανισμός Συλλογικής Διαχείρισης Εργων του Λόγου), αλλά δεν συνήλθε ποτέ. Οι συγγενείς, οι φίλοι του, ο κόσμος του θεάτρου και του βιβλίου θα τον αποχαιρετήσουν αύριο, στις 4 το απόγευμα, στο κοιμητήριο Παπάγου.

Ο Παύλος Μάτεσις είχε προλάβει να δώσει στο Εθνικό Θέατρο τη θεατρική διασκευή του πιο συζητημένου, πολυμεταφρασμένου (σε 14 χώρες) και πιο εμπορικού μυθιστορήματός του, «Η μητέρα του σκύλου» (πάνω από 50 επανεκδόσεις και 100.000 αντίτυπα, από το 1990 που πρωτοκυκλοφόρησε), αλλά δεν πρόλαβε να δει ο ίδιος το αριστούργημά του στην πρώτη σκηνή της χώρας, σε σκηνοθεσία του Σέρβου, Νικίτα Μιλιβόγεβιτς, κατά το δίμηνο Απριλίου - Μαΐου 2011. Θεατροποιημένη η «Μητέρα του σκύλου» από τον Τσέχο συγγραφέα Πάβελ Κόχουτ, είχε παιχτεί νωρίτερα επί μήνες και στην Τσεχία.

Αν και έγραψε οκτώ μυθιστορήματα και διηγήματα (μεταξύ άλλων, «Πάντα καλά», «Ο Παλαιός των ημερών», «Μύρτος», «Αλδεβαράν», «Graffito»), ο Μάτεσις δήλωνε «λαθρεπιβάτης» στο μυθιστόρημα, καθώς ένιωθε περισσότερο θεατρικός συγγραφέας και ως τέτοιος πρωτοεμφανίστηκε στα ελληνικά γράμματα το 1967 με την περίφημη «Τελετή» που ανέβηκε την ίδια χρονιά στο θέατρο της Νέας Ιωνίας από τον Γιώργο Μιχαηλίδη και το 1969 στο Εθνικό Θέατρο, ενώ κέρδισε το Κρατικό Βραβείο Θεάτρου. Η πρώτη κρατική σκηνή της χώρας ανέβασε τα 11 από τα 13 και πλέον θεατρικά έργα του.

Με την Αλίκη Βουγιουκλάκη και τον Ζυλ Ντασσέν

Ανάμεσά τους το ιστορικό «Το φάντασμα του Ραμόν Νοβάρο» και το «Προς Ελευσίνα». Το τελευταίο του θεατρικό έργο «Ενοικιάζεται φύλακας άγγελος» παίχτηκε το 2009 στην Αθήνα (θέατρο «Σημείο») και στο Βελιγράδι. Ο Μάτεσις όμως δεν τροφοδότησε τις θεατρικές σκηνές (Εθνικό Θέατρο, Αμφιθέατρο, Θέατρο Τέχνης, Ανοιχτό Θέατρο, Αλίκη, Κάππα κ.ά.) μόνο με δικά του έργα αλλά και με μεταφράσεις σημαντικών έργων του διεθνούς ρεπερτορίου. Συνολικά οι μεταφράσεις που επιμελήθηκε είναι οκτώ αριστοφανικά έργα (παραγγελίες για τα Επιδαύρια) και έργα Σαίξπηρ, Πίντερ, Μολιέρου, Ιονέσκο, Φόκνερ κ.ά., που έχουν παρουσιαστεί από τους κυριότερους αθηναϊκούς θιάσους και κυκλοφορήσει στην πλειοψηφία τους από τον «Καστανιώτη».

Εγραψε επίσης τα θεατρικά «Η τελετή», «Βιοχημεία», «Καθαίρεση», «Η ποδοσφαιρική βραδιά της Μεγαλειοτάτης», «Μικροαστικό Δίκαιο», «Λύκε, λύκε», «Εξορία», «Περιποιητής φυτών», «Ναυμαχία Μαραθώνος» κ.ά.

Η Θέμις Μπαζάκα σε σκηνή από τη «Μητέρα του σκύλου»

Η κριτική είδε στο έργο του Μάτεσι επιρροές από Ιονέσκο, Μπέκετ ακόμη και Φελίνι. Είδε μεταφυσικά στοιχεία, λυρισμό, μαγικό ρεαλισμό, υπερρεαλισμό, νεορεαλισμό, αλληγορία. Πάνω απ΄ όλα όμως είδε τον άνθρωπο, το πεπρωμένο και τους δαίμονές του, την τιμωρό μοίρα, τα ήθη που αδιαφορούν για την ηθική, τη σύγχρονη ελληνική ιστορία και τις υπόγειες διαδρομές της. Δουλεμένα με δεξιοτεχνία, δεινή αφηγηματικότητα, ευφάνταστο λόγο, ευρηματικότητα, υπαινικτική διάθεση, υποδόριο χιούμορ. Κείμενα που συχνά κινήθηκαν ανάμεσα στην κωμωδία και το μελόδραμα.

Ο Μάτεσις ξεκίνησε να γράφει σχετικά αργά, στα 33 του, ενώ είχε εξασφαλίσει μια καριέρα τραπεζικού υπαλλήλου. Γεννήθηκε το 1933 στο χωριό Δίβρη, μεταξύ Ηλείας και Γορτυνίας, και έως τα 19 του έζησε σε πολλές επαρχιακές πόλεις, λόγω του εκπαιδευτικού πατέρα του. Σπούδασε θέατρο, μουσική (πτυχίο βιολιού), ξένες γλώσσες (αγγλικά, γαλλικά, ισπανικά), ενώ δίδαξε υποκριτική στις αρχές της δεκαετίας του ΄60 στη Σχολή Σταυράκου. Συνεργάστηκε με το Εθνικό Θέατρο ως βοηθός-δραματουργός (1971-΄73) κι έζησε στο Λονδίνο για έναν χρόνο (1969). Ηταν άνθρωπος του κέντρου της Αθήνας, που τον έβλεπες στη Σόλωνος, στα Εξάρχεια, στα βιβλιοπωλεία και στα θέατρα. Με καθαρό βλέμμα, ευγένεια στους τρόπους και σαφή λόγο.

Ο δημόσιος λόγος του ήταν ουσιώδης και συχνά καταπέλτης. «Η Ελλάδα ποτέ δεν πεθαίνει αλλά και ποτέ δεν ανασταίνεται», έχει πει. «Υπάρχει φθορά στο ήθος του Ελληνα πολίτη». «Υπάρχει πνευματική τρομοκρατία. Τα μεγάλα ονόματα ή οι μεγάλες φίρμες ασκούν ένα είδος τρομοκρατίας. Οταν ένα όνομα είναι πολύ μεγάλο, ο κοινός αναγνώστης ή ο κοινός ακροατής διστάζει να σχηματίσει γνώμη».

ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΥΝΟΡΑ
Ο Παύλος Μάτεσις είναι από τους λίγους Ελληνες συγγραφείς που ευτύχησε να περάσει τα σύνορα. Μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες (Γαλλικά, Ιταλικά, Ρουμανικά, Φιλανδικά κ.ά.) Μόνο τα μυθιστορήματα «Η μητέρα του σκύλου», «Ο παλαιός των ημερών» και «Πάντα καλά» έχουν μεταφραστεί σε δεκατέσσερις χώρες. Ενας τόμος με τέσσερα θεατρικά του κυκλοφόρησε το 2002 στο Λονδίνο. Ο ίδιος ήταν τακτικός προσκεκλημένος πανεπιστημίων και διεθνών εκθέσεων βιβλίου σε Ευρώπη και Καναδά. Τιμήθηκε με αρκετές διακρίσεις, όπως το Επαθλο Καρόλου Κουν για το «Περιποιητής φυτών» ως καλύτερο θεατρικό έργο του 1989, το Βραβείο Ελληνοφώνων Κάτω Ιταλίας 1998, το Μέγα Βραβείο Κριτικών 2000 και το ιταλικό Acerbi, το 2002, για τη «Μητέρα του σκύλου».

ΤΙ ΕΛΕΓΕ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ, ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΑΙΔΕΙΑ
«Δεν υπάρχει έρως προς τη γνώση»

«Τίποτα του κόσμου δεν μας περιμένει. Ούτε περιμένουμε - μας το παραγγέλνει ο Θάνατος. Οι αρχαίοι θεοί υποσχέθηκαν στον άνθρωπο ένα: θάνατο μόνο. Και μέχρι τότε εσείς, μας παραγγέλνει, εσείς, Αγάπη»
(από το «Αλδεβαράν»)

Ο Παύλος Μάτεσις υπήρξε ιδανικός συνομιλητής. Ευφυής, ετοιμόλογος, αναλυτικός, έτοιμος να απαντήσει σε κάθε ερώτημα. Ανατρέχοντας κανείς στις συνεντεύξεις του, συναντά τις απόψεις του σχετικά με κάθε πτυχή της ζωής και της κοινωνίας και φυσικά ενδιαφέροντα αυτοβιογραφικά στοιχεία.

Οπως για παράδειγμα τον καθοριστικό ρόλο που διαδραμάτισε η μουσική στο ξεκίνημα της διαδρομής του: «Σε όλους υπάρχει μια αρχή πραγμάτων. Εμένα είναι στη μουσική. Στον ρυθμό. Οχι μόνο όταν γράφω, αλλά και στον δρόμο, στον βηματισμό μου. Χρωστάμε πολλά στον Μότσαρτ. Είναι μέγας γιατί περικλείει όλη τη χαρά της ζωής αλλά με γνώση του θανάτου...».

Η άποψή του για τη σχέση βιβλίου - αναγνώστη ήταν πολύ συγκεκριμένη: «Πιστεύω ότι το βιβλίο οφείλει να υπηρετεί τον αναγνώστη έστω εις πείσμα του αναγνώστη. Στη συναλλαγή αναγνώστη και βιβλίου αρχηγός είναι το δεύτερο. Το βιβλίο πρέπει να προκαλεί εκείνη την προσδοκία ψυχικής διαταραχής που ξεσηκώνει...».

Για την κατάσταση στο σύγχρονο ελληνικό θέατρο είχε δηλώσει πριν από λίγα χρόνια: «Υπάρχει πολλή φούσκα. Μεταξύ απάτης και αυταπάτης. Κάπου κάπου ταλέντο. Πηγαίο και ορμητικό. Αλλά 300 παραγωγές τον χρόνο όταν το Λονδίνο έχει 30; Είναι αυτό που έλεγε ο Καστοριάδης για την άνοδο της ασημαντότητας. Εκεί όμως που πάσχει εντελώς το πράγμα είναι στη συγγραφή. Οχι μόνο εδώ, και έξω συμβαίνει αυτό. Αλλά στην Ελλάδα, που από τον Καμπανέλλη ως τον Χρυσούλη έγινε ένα θέατρο που στην Ευρώπη δεν υπάρχει, λείπει το σημερινό συγγραφικό ταλέντο. Αλλά ούτε καταφέραμε να εξάγουμε ό,τι καλό είχαμε...».

Για την Παιδεία και το εκπαιδευτικό σύστημα ο Παύλος Μάτεσις είχε πει: «Σήμερα, η Παιδεία ευνουχίζει, διότι έχει μεταβληθεί. Κάποτε η βάση της Παιδείας ήταν ο έρως προς τη γνώση. Σήμερα ο στόχος είναι κάποιος να διοριστεί και να βρει επαγγελματικούς προσανατολισμούς. Δεν υπάρχει έρως προς τη γνώση».

Για την πολιτική στην Ελλάδα ήταν αιχμηρός: «Η πολιτική στη χώρα μας χαρακτηρίζεται από αθλιότητα και δουλοφροσύνη. Επίσης από απουσία ηγετών. Τα κόμματα δεν κινούνται για το συμφέρον της χώρας αλλά για τα δικά τους, το καθένα, συμφέροντα. Η πολιτική πάσχει από τον καρκίνο της οικογενειοκρατίας η οποία, μετά τη βασιλεία, πέρασε στους κομματάρχες...».

ΣΠΟΥΔΑΙΟΣ ΕΛΛΗΝΑΣ
«Του χρωστάμε ευγνωμοσύνη»

Σύσσωμος ο πολιτικός κόσμος εξέφρασε τη λύπη του για τον θάνατο του Παύλου Μάτεσι: «Ο Παύλος Μάτεσις, στην πολύχρονη δημιουργική πορεία του, ανανέωσε τον θεατρικό λόγο, καλλιέργησε με τον ξεχωριστό δικό του τρόπο τη λογοτεχνία και μετέφρασε υποδειγματικά θεατρικά και λογοτεχνικά έργα. Η αξία της γραφής του πέρασε τα ελληνικά σύνορα και κέρδισε διεθνή αναγνώριση, σεβασμό και διακρίσεις. Του χρωστάμε ευγνωμοσύνη για τη μοναδική συμβολή του στην καλλιέργεια της τέχνης του λόγου και για την πολύτιμη προσφορά του στον πολιτισμό. Η μνήμη του θα είναι αιώνια», δήλωσε ο αναπληρωτής υπουργός Πολιτισμού, Κώστας Τζαβάρας.

Για «μια εξαίρετη μορφή των γραμμάτων και των τεχνών της χώρας μας με μεγάλη διαδρομή και αναγνώριση πέραν των συνόρων» κάνει λόγο ο ΣΥΡΙΖΑ, ενώ ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ Ευ. Βενιζέλος αναφέρει στη δήλωσή του: «Εφυγε σήμερα ένας σπουδαίος Ελληνας. Πολυβραβευμένος, πολυδιαβασμένος και πολυταξιδεμένος. Ο Παύλος Μάτεσις υπήρξε ένας άνθρωπος που αφιέρωσε τη ζωή του στη συγγραφή. Εκτός από τα μυθιστορήματά του που ταξίδεψαν στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα υπέγραψε και την ίδια την ανανέωση του ελληνικού θεατρικού έργου». Τέλος, η Δημοκρατική Αριστερά αναφέρει χαρακτηριστικά πως «ο Παύλος Μάτεσις, σημαντική μορφή των ελληνικών γραμμάτων, επί 40 και πλέον χρόνια, είναι συγγραφέας του οποίου το ανατρεπτικό έργο θα επιβιώσει στον χρόνο».