Vintage Story: Όταν ο Υβ Μοντάν υποδύθηκε τον Γρηγόρη Λαμπράκη στο Ζ & τον Σαρτζετάκη ο Ζαν Λουί Τρεντινιάν

Ζ είναι ο τίτλος της περίφημης πολυβραβευμένης ταινίας του Κώστα Γαβρά, παραγωγής 1969, με θέμα τη δολοφονία του αριστερού βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη και την αναζήτηση των ενόχων από τον ανακριτή Χρήστο Σαρτζετάκη, μετέπειτα πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας.

Βασίστηκε στο ομώνυμο μυθιστόρημα που έγραψε το 1966 ο Βασίλης Βασιλικός. Πρόθεση των δημιουργών ήταν το "Ζ" του τίτλου να προφέρεται "Ζει" και όχι "ζήτα", καθώς ήθελαν να εκφράζει ηχητικά το ρήμα που ακουγόταν στις διαδηλώσεις που έγιναν όταν σκοτώθηκε ο βουλευτής - "Λαμπράκη ζεις, εσύ μας οδηγείς" και "Ζει, Ζει, Ζει".

Ο αδελφός του Κώστα Γαβρά είχε υπηρετήσει στον στρατό μαζί με τον συγγραφέα Βασίλη Βασιλικό και ήταν φίλοι. Οταν διάβασε το Ζ του Βασιλικού για την υπόθεση Λαμπράκη, το πρότεινε αμέσως στον αδελφό του. Εκείνος το είδε θετικά, αλλά δεν βιάστηκε να το υλοποιήσει. Εντούτοις όταν έγινε το πραξικόπημα των συνταγματαρχών τον Απρίλη του 1967, ο Γαβράς αποφάσισε αμέσως να κάνει την ταινία. Τα γυρίσματα έγιναν στην Αλγερία και η ταινία είχε κάποιες μικροδιαφορές στην πλοκή τόσο σε σύγκριση με το βιβλίο όσο και με την πραγματικότητα.

Η ΥΠΟΘΕΣΗ

Ο Ζήτα (Ιβ Μοντάν) είναι ένας επιστήμονας που έχει προγραμματίσει να κάνει μια ομιλία κατά της χρήσης της ατομικής βόμβας. Καθώς φτάνει έξω από την αίθουσα που πρόκειται να μιλήσει, δέχεται την επίθεση μιας ομάδας ακροδεξιών εξτρεμιστών που συνδέονται πολιτικά με την κυβέρνηση και ενώ η αστυνομία είναι δίπλα, δεν παρεμβαίνει.

 
Αρχικά, φαίνεται να συνέρχεται από το δυνατό χτύπημα και πραγματοποιεί την ομιλία του, αργότερα όμως υποκύπτει στα τραύματά του. Ένας δημοσιογράφος βρίσκει έναν μάρτυρα κι έναν δικαστή που είναι πρόθυμος να τον ακούσει, παρά τις διαμαρτυρίες της κυβέρνησης.

Η ταινία δεν αναφέρει ότι αφορά την Ελλάδα, αλλά αυτό διαφαίνεται από διάφορα ελληνικά στοιχεία. Αρχίζει με έναν εμπαθή άνδρα που εκπροσωπεί τη δεξιά κυβέρνηση να βγάζει λογίδριο για "την απόφαση των αρχών να πατάξουν τους κομμουνιστές", και μετά δείχνει έναν ειρηνιστή επιστήμονα και βουλευτή, τον Υβ Μοντάν, να προετοιμάζει μια εκδήλωση της αντιπολίτευσης, στην οποία ο ίδιος θα μιλούσε για πυρηνικό αφοπλισμό. Η οργάνωση της εκδήλωσης αυτής σκοντάφτει σε μια σειρά από εμπόδια. Τελικά διοργανώνεται και ο ειρηνιστής βουλευτής κάνει την ομιλία του, αλλά λίγες ώρες αργότερα υποκύπτει στα χτυπήματα που δέχεται από παρακρατικούς έξω από τον χώρο της εκδήλωσης.

Ακολουθεί μια δίκη στην οποία αποκαλύπτεται μια κυβερνητική συνωμοσία, αλλά όλα ανατρέπονται όταν στην εξουσία, έπειτα από στρατιωτικό πραξικόπημα, ανεβαίνει νέα κυβέρνηση. Μία κυβέρνηση, η οποία όμως απαγορεύει τις εκδηλώσεις υπέρ της ειρήνης και της δημοκρατίας...

Στην ταινία η επίθεση γίνεται μπροστά στα μάτια της αστυνομίας, που δεν επεμβαίνει για να συλλάβει τους δράστες, και αυτοί απομακρύνονται με το αυτοκίνητό τους, αφού ο ένας από αυτούς χτυπήσει τον βουλευτή στο κεφάλι με ένα λοστό. Οι αρχές πιέζουν τους μάρτυρες να καταθέσουν ότι επρόκειτο για τροχαίο και ότι ο οδηγός του οχήματος ήταν μεθυσμένος. Διενεργείται όμως ιατροδικαστική αυτοψία και πιστοποιείται ότι ο θάνατος δεν προκλήθηκε από τροχαίο. Ο ανακριτής που εξετάζει την υπόθεση (Ζαν Λουι Τρεντινιάν) με τη βοήθεια ενός φωτορεπόρτερ (Ζακ Περέν) αποκαλύπτουν ότι ο φόνος διαπράχθηκε από δύο άνδρες και βρίσκουν στοιχεία που ενοχοποιούν και τέσσερα στελέχη της χωροφυλακής. Εντούτοις η κυβέρνηση προσπαθεί να συγκαλύψει την υπόθεση, παίρνει το φάκελο από τον ανακριτή, που έδειχνε αποφασισμένος να χαρακτηρίσει τον θάνατο του βουλευτή δολοφονία, και οι αυτόπτες μάρτυρες εξαφανίζονται ή σκοτώνονται κάτω από αδιευκρινιστες και ύποπτες συνθήκες. Οι υπαίτιοι καταδικάζονται σε σχετικά ελαφρές για το έγκλημά τους ποινές. Οι αξιωματικοί της χωροφυλακής δέχονται κυρίως διοικητικές ποινές, οι στενοί συνεργάτες του Γρηγόρη Λαμπράκη απελαύνονται ή πεθαίνουν και ο φωτορεπόρτερ φυλακίζεται με την κατηγορία ότι έδωσε στη δημοσιότητα απόρρητα στοιχεία.

Σαράντα τέσσερα χρόνια μετά την πρώτη έξοδό της στους κινηματογράφους, η συγκλονιστική ταινία του Κώστα Γαβρά, συνεχίζει να συγκινεί και να προάγει τα μηνύματά της, επίκαιρη όσο ποτέ.
 
Η ταινία, είχε στην εποχή της, τεράστια εμπορική, αλλά και καλλιτεχνική επιτυχία. Βραβείο Όσκαρ και Χρυσή Σφαίρα Καλύτερης Ξενόγλωσσης Ταινίας το 1970 και πλήθος ακόμη βραβείων για μια ταινία – σταθμό, στον παγκόσμιο κινηματογράφο.
 
Αυτή είναι μόλις η τρίτη μεγάλου μήκους ταινία του Κώστα Γαβρά. Είχαν προηγηθεί, το 1965 το "Compartiment tueurs", με τους Yves Montand, Michel Piccoli και την υπέροχη Simone Signoret, ενώ το 1967, είχε παρουσίαση τη δεύτερη ταινία του, το "Un homme de trop", με τον Jacques Perrin και πάλι με τον Michel Piccoli. Το υπέροχο Soundtrack του φιλμ, υπογράφει ο Μίκης Θεοδωράκης.

 
Είναι κοινό μυστικό πως για την υλοποίηση του "Ζ", ο Κώστας Γαβράς, δυσκολεύτηκε να βρει οικονομικούς πόρους. Εν τέλει, η συμπαραγωγή υπογράφεται από Γαλλία και Αλγερία, με τους περισσότερους από τους ηθοποιούς να συμμετέχουν χωρίς αμοιβή, λόγω της προσωπικής τους φιλίας με τον σκηνοθέτη. Ανάμεσα τους, σπουδαίοι Γάλλοι ηθοποιοί, όπως ο Yves Montand, ο Jacques Perrin και βέβαια ο Jean-Louis Trintignant, αλλά και η Ειρήνη Παπά, στον ρόλο της Ελένης.

 
Στα 85 χρόνια ιστορίας, της Ακαδημίας Κινηματογράφου, Τεχνών και Επιστημών της Αμερικής, των γνωστών μας Όσκαρ, των σημαντικότερων για πολλούς Κινηματογραφικών βραβείων, είναι χαρακτηριστικό ότι είναι μετρημένες στα δάχτυλα του ενός χεριού, οι ξενόγλωσσες ταινίες, που κατάφεραν να αποσπάσουν πέντε υποψηφιότητες και μάλιστα σε βασικές κατηγορίες. Το "Ζ" του Κώστα Γαβρά, ανήκει σε αυτή την σπάνια ελίτ, έχοντας μάλιστα καταφέρει να κερδίσει τόσο το Όσκαρ Καλύτερης Ξενόγλωσσης Ταινίας, για λογαριασμό της Αλγερίας, όσο και το Όσκαρ Best Film Editing για τον Françoise Bonnot.

Το βιβλίο του Βασίλη Βασιλικού "Ζ", έφτασε στα χέρια του Κώστα Γαβρά το 1967, μετά από πρόταση του αδελφού του, ο οποίος ήταν στον στρατό μαζί με τον συγγραφέα.
 
Όταν ξέσπασαν τα δραματικά γεγονότα του 1967 στην Ελλάδα με το πραξικόπημα, ο Ιβ Μοντάν τηλεφώνησε στον Γαβρά θέλοντας να μάθει περισσότερα για το τι γινόταν στη χώρα μας εκείνη την εποχή. Τότε ήταν που αποφάσισε ο σκηνοθέτης να κινητοποιηθεί και να κάνει κάτι για τις δυσοίωνες εξελίξεις στην Ελλάδα. Μαζί με τον Χόρχε Σεμπρούν άρχισαν να γράφουν το σενάριο του βιβλίου, ενώ ο Μοντάν είχε πει χαρακτηριστικά στον Γαβρά: "κάνω όποιον ρόλο θέλεις στο φιλμ".

 
Από πλευράς ηθοποιών δεν υπήρχε κανένα πρόβλημα, γιατί όλοι αγάπησαν την ιστορία και ήθελαν να συμμετάσχουν. Τα προβλήματα άρχισαν στο επίπεδο της παραγωγής και της χρηματοδότησης από Ευρωπαίους και Αμερικανούς. Θεωρούσαν ότι κανέναν δεν ενδιαφέρει μια ταινία για έναν σκοτωμένο βουλευτή στην Ελλάδα.
 
Ο Ζακ Περέν ήταν αυτός που πρότεινε να χρηματοδοτήσουν την παραγωγή οι Αλγερινοί. Απευθύνθηκαν λοιπόν στον αρμόδιο υπουργό για θέματα Πολιτισμού, ο οποίος ήταν πρόθυμος να παρέχει τεχνικούς, ξενοδοχεία, μηχανές, και γενικώς παροχές που ήταν υπεραρκετές για να πραγματωθεί η ταινία.

 
Ο μόνος όρος ήταν, για να μην αυξηθεί πολύ ο προϋπολογισμός, τα εξωτερικά γυρίσματα να λάμβαναν χώρα στο Αλγέρι. Ο Κώστας Γαβράς, αφού έλεγξε με το συνεργείο του, αν υπήρχαν οι κατάλληλοι χώροι και συνθήκες για να υλοποιηθεί το σενάριό του, έδωσε το πράσινο φως και κάπως έτσι, ξεκίνησαν τα γυρίσματα.
 
Το "Ζ" είναι η ταινία που στην πραγματικότητα έδωσε στον Γαβρά τον χαρακτηρισμό "σκηνοθέτης πολιτικών ταινιών". Αν και αρχικά η κριτική που έγινε στην ταινία ήταν σφοδρή κυρίως από τους Έλληνες της Αμερικής, τους New York Times, αλλά και το περιοδικό Positif.
 
Παρόλα αυτά, η ταινία συμμετείχε στο Διαγωνιστικό Πρόγραμμα των Καννών το 1969, κερδίζοντας Βραβείο Επιτροπής και Ανδρικού ρόλου για τον σπουδαίο Τρεντινιάν. Παράλληλα κέρδισε Χρυσή Σφαίρα, BAFTA και Όσκαρ Καλύτερου ξενόγλωσσου φιλμ το 1970. Εν τέλει το φιλμ βρήκε διανομή όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και στην Αμερική, όπου κατάφερε τελικά να γίνει μεγάλη καλλιτεχνική, αλλά και εισπρακτική επιτυχία.

Κώστας Γαβράς: Η χώρα μας είναι βασικά μια χώρα κουλτούρας. Γιατί έχουμε επιζήσει στον κόσμο και η Ελλάδα είναι γνωστή παντού; Γιατί από 2.500-3.000 χρόνια ο Ελληνικός Πολιτισμός έχει μια βάση και έπαιξε ρόλο σε όλο τον κόσμο μέχρι σήμερα. Ο Κινηματογράφος είναι Τέχνη, είναι μέρος της Τέχνης. Στη Μεσόγειο υπήρχαν πολιτισμοί που χάθηκαν, όπως οι Φοίνικες π.χ. που ήταν έμποροι. Τι έχει μείνει; Τίποτα ή πολύ λίγα πράγματα. Η Ελλάδα έμεινε γιατί είχε την Τέχνη, όλες τις Τέχνες. Λοιπόν, ο Κινηματογράφος είναι μια Τέχνη, καινούρια Τέχνη. Και πολλοί νομίζουν ότι επειδή είναι Τέχνη και μπορούμε να τη βρούμε παντού δεν αξίζει τον κόπο. "

Προτού αρχίσουν να πέφτουν οι τίτλοι του τέλους, ο Γαβράς δείχνει μια λίστα από όσα απαγορεύει η χούντα που επιβλήθηκε στην Ελλάδα λίγα χρόνια μετά το θάνατο του Λαμπράκη. Ανάμεσα σε αυτά είναι τα ειρηνευτικά κινήματα, οι απεργίες, η συγκρότηση εργατικών σωματείων, τα μακριά μαλλιά στους άνδρες, η μουσική των Beatles, ο Λέων Τολστόι, ο Ιονέσκο, ο Ζαν Πολ Σαρτρ, η ελευθεροτυπία, αλλά και το γράμμα "Ζήτα" που θυμίζει τον Λαμπράκη.

Eπιμέλεια: Ειρήνη Νικολοπούλου