Top Woman: Η Μπάρμπαρα Κάνον η Πρόεδρος των Νόμπελ ήρθε στην Ελλάδα - Ακούστε την διεθνή ερευνήτρια

Νωρίτερα είχαν όλοι παρευρεθεί στην παρουσίαση απολογισμού του πενταετούς έργου του Navarino Environmental Observatory (ΝΕΟ) του πρότυπου ερευνητικού περιβαλλοντικού παρατηρητηρίου που λειτουργεί στο Costa Navarino στη Μεσσηνία – του μοναδικού κατά πάσα πιθανότητα φορέα στην Ελλάδα σήμερα για τον οποίο η πρόεδρος της Ακαδημίας των Βραβείων Νομπέλ θα έκανε το ταξίδι ώς εδώ. Δεν είχε τελειώσει ακόμα με το επιδόρπιό της όταν σηκώθηκε να μας συναντήσει. «Πάμε όμως κάποιου πιο ήσυχα να τα πούμε» είπε. 

Δραστήριοι ερευνητές

Η Μπάρμπαρα Κάνον είναι καθηγήτρια Φυσιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης, διεθνώς καταξιωμένη για την έρευνά της γύρω από το ανθρώπινο σώμα. Και όπως κάθε σοβαρός επιστήμονας, μιλάει αποκλειστικά και μόνο γι’ αυτά που γνωρίζει. «Είμαι πολύ ικανοποιημένη με τη δουλειά που γίνεται στο ΝΕΟ. Οι άνθρωποί του έχουν υπάρξει πολύ ενεργητικοί και δραστήριοι, τα πράγματα εξελίσσονται περίφημα.

Πιστεύω ότι μολονότι δεν ασχολούμαι προσωπικά (σ.σ.: εννοεί με την έρευνα γύρω από το περιβάλλον και την κλιματική αλλαγή) και άρα δεν είναι απόλυτα εύκολο για μένα να αξιολογήσω όλη τη δουλειά, η έρευνα που έχω δει να διεξάγεται στο ΝΕΟ μοιάζει πολύ στέρεα, πολύ σοβαρή και σημαντική. Οσοι δουλεύουν εκεί είναι πολύ αφοσιωμένοι και πιστεύω ότι θα έχουν ένα καλό αποτέλεσμα. Εχουν παράξει σημαντικό αριθμό επιστημονικών δημοσιεύσεων όλα αυτά τα χρόνια και αν σκεφτεί κανείς ότι άρχισαν από το μηδέν, στην ουσία πρόκειται για τεράστιο επίτευγμα. Πιστεύω ότι τα επόμενα χρόνια, θα συμβάλλουν σημαντικά στη γνώση για το θέμα». Το ίδιο πρωί, οι τρεις συμπράττοντες στο εγχείρημα του ΝΕΟ -η εταιρεία ΤΕΜΕΣ Α.Ε., το Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης και η Ακαδημία Αθηνών- είχαν ανακοινώσει την ανανέωση της συνεργασίας τους για ακόμα μία πενταετία.

Η έρευνα γύρω από την κλιματική αλλαγή βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της Σουηδικής Βασιλικής Ακαδημίας Επιστημών εδώ και πάρα πολλά χρόνια.

Ηταν άλλωστε ένα διακεκριμένο μέλος της Ακαδημίας, ο Σουηδός μετεωρολόγος Μπερτ Μπολίν αυτός που με την άοκνη έρευνά του γύρω από το θέμα οδήγησε στην ίδρυση της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή, τον φορέα που συντονίζει τις δράσεις για την αντιμετώπιση της υπερθέρμανσης του πλανήτη σε παγκόσμιο επίπεδο. «Ο Μπερτ συνετέλεσε όσο κανείς στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού γύρω από την κλιματική αλλαγή» λέει η κ. Κάνον. Η δουλειά συνεχίζεται σήμερα μέσα από Ινστιτούτα που διαχειρίζεται η Ακαδημία, όπως το Ινστιτούτο Beijer για την οικονομία του περιβάλλοντος.

Στην εποχή των μπλογκ

«Πώς είναι άραγε να είσαι επιστήμονας σε μια εποχή που η επιστημονική γνώση θεωρείται κάτι πάνω στο οποίο ο καθένας μπορεί να έχει άποψη; Που τα επιστημονικά δεδομένα αμφισβητούνται από οποιονδήποτε έχει ένα μπλογκ; Η έρευνα για την κλιματική αλλαγή είναι ίσως το καλύτερο παράδειγμα» σχολιάζουμε στην κ. Κάνον, η οποία γελάει με νόημα. «Νομίζω είναι χρέος μας σαν επιστήμονες να μπορούμε να επικοινωνούμε με τον κόσμο με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούν να έχουν άποψη πάνω στα επιστημονικά δεδομένα. Αυτό είναι συχνά δύσκολο, γιατί τα αντικείμενα είναι περίπλοκα, από μαθηματική και επιστημονική πλευρά.

Ιδίως σε ό,τι αφορά την κλιματική αλλαγή υπάρχει επίσης και μια συναισθηματική πλευρά. Κανείς δεν θέλει να δεχθεί ότι κάτι που κάνει, στη βιομηχανία για παράδειγμα, είναι λάθος. Γι’ αυτό είναι δύσκολο να υπάρξει απόλυτη αποδοχή. Επιπλέον, είναι αλήθεια ότι υπάρχουν άλλοι επιστήμονες που επίσης δεν υποστηρίζουν όλες τις πλευρές της κλιματικής αλλαγής. Πιστεύω ότι δεν έχουμε ακόμα όλες τις απαντήσεις αλλά αυτή τη στιγμή υπάρχει ικανοποιητική πληροφορία που πρέπει να μας κάνει να είμαστε πιο προσεκτικοί με τον πλανήτη μας».

Πρόταση για θέσπιση Νομπέλ στις επιστήμες περιβάλλοντος

Η βραβευθείσα με Νoμπέλ Ιατρικής (1986) Ρίτα Λεβί Μονταλτσίνι είχε πει: «Δεν νομίζω ότι θα υπήρχε επιστήμη χωρίς διαίσθηση». Αντιθέτως, η διαίσθηση δεν παίζει κανένα ρόλο στην απονομή των βραβείων Νομπέλ. Η Σουηδική Βασιλική Ακαδημία Επιστημών απονέμει κάθε χρόνο τα Νομπέλ Φυσικής και Χημείας καθώς και το βραβείο Οικονομικών Επιστημών της Τράπεζας της Σουηδίας, στη μνήμη του Αλφρεντ Νομπέλ, «δουλειά» όπως περιγράφει η Μπάρμπαρα Κάνον, ιδιαίτερα επίπονη και σχολαστική. «Είναι δύσκολο να διατηρηθεί το πρεστίζ των βραβείων;» τη ρωτάμε. «Ω, ναι» αναστενάζει. «Ολο και περισσότερο όσο περνούν τα χρόνια, γιατί εκτός των άλλων έχουν αναπτυχθεί κι άλλα διεθνή βραβεία που δίνουν πολύ περισσότερα χρήματα (σ.σ.: το Νομπέλ συνοδεύεται με οικονομικό έπαθλο 8 εκατομμυρίων σουηδικών κορωνών, κάτι λιγότερο από 1 εκατ. ευρώ). Πρέπει να είμαστε όλο και πιο προσεκτικοί και πιο συνειδητοποιημένοι στην επιλογή των νικητών, να είναι άνθρωποι που τυγχάνουν σεβασμού στην επιστημονική τους κοινότητα, γιατί αν κάνουμε λάθος δεν υπάρχει τρόπος να το πάρουμε πίσω».

Η διαδικασία ξεκινάει τον Οκτώβριο, όταν η Ακαδημία αποστέλλει περί τις 3.500 προσκλήσεις σε ακαδημαϊκούς, παλαιότερους νικητές, πανεπιστήμια σε όλο τον κόσμο, να καταθέσουν τις προτάσεις τους. Λίγο πριν από το τέλος της χρονιάς φθάνουν οι υποψηφιότητες, περίπου 300 για κάθε βραβείο. Αξιολογούνται από τα μέλη των Επιτροπών Φυσικής και Χημείας και συντάσσονται προτάσεις. Οι εκθέσεις για τους 15 επικρατέστερους κάθε κατηγορίας αποστέλλονται σε διεθνείς αξιολογητές από όλο τον κόσμο, οι οποίοι με τη σειρά τους καταθέτουν τις δικές τους προτάσεις. Η ίδια διαδικασία επαναλαμβάνεται έως ότου στο τέλος του επόμενου Οκτωβρίου μείνουν πέντε υποψήφιοι και η Ακαδημία καταλήξει σε ένα όνομα. Στις 10 Δεκεμβρίου ανακοινώνονται οι νικητές. Τη ρωτάμε εάν στα σχέδια της Ακαδημίας είναι κάποια αλλαγή στο καθεστώς των βραβείων, ενδεχόμενο «άνοιγμα» σε νέους κλάδους. «Μας γίνονται συνεχώς προτάσεις, όπως, για παράδειγμα, να θεσπίσουμε κάποιο βραβείο σχετικό με τις περιβαλλοντικές επιστήμες, αλλά δεν έχουν προχωρήσει».

Πρόσφατα, παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο κοινό η χειρόγραφη διαθήκη του Αλφρεντ Νομπέλ, έγγραφο του 1895, όπου αναφέρει ότι διαθέτει τμήμα της περιουσίας του (31,5 εκατ. σουηδικές κορώνες της εποχής) σε ένα ταμείο, οι τόκοι από το οποίο θα διανέμονται «σε αυτούς που στη διάρκεια του παρελθόντος έτους θα έχουν προσφέρει στην ανθρωπότητα τις μεγαλύτερες υπηρεσίες» στη φυσική, στη χημεία, στην ιατρική, στη λογοτεχνία και στην ειρήνη.

Και στη Σουηδία αντιμετωπίζουμε πρόβλημα με τα σχολεία

Παρά το αδιαμφισβήτητο κύρος της Σουηδικής Βασιλικής Ακαδημίας Επιστημών, δεν είναι άγνωστα σε αυτή προβλήματα όπως η υποχρηματοδότηση της έρευνας.

Οπως φαίνεται είναι μοιραίο σε όλο τον κόσμο επιστήμονες και κυβερνήσεις να βρίσκονται σε διαρκή κόντρα. «Κάθε τέσσερα χρόνια στη Σουηδία κατατίθεται στο κοινοβούλιο νομοσχέδιο για την έρευνα» λέει η καθηγήτρια Μπάρμπαρα Κάνον, η οποία εξελέγη πρόεδρος της Ακαδημίας τον Ιούλιο του 2012 με θητεία που διαρκεί τρία χρόνια. «Στόχος μας είναι να έχουμε σε αυτό κάποια επίδραση. Δεν είναι πάντα εύκολο αλλά είναι πολύ σημαντικό να πείθουμε την κυβέρνηση να υποστηρίζει τη βασική έρευνα γιατί χωρίς βασική έρευνα δεν μπορούμε να προχωρήσουμε σε εφαρμοσμένη έρευνα. Χρειαζόμαστε αυτή τη βάση και από αυτήν μπορούμε μετά να έχουμε καινοτομία, αλλά δεν μπορούμε να έχουμε καινοτομία χωρίς την πλατφόρμα της βασικής γνώσης, της συμπαγούς γνώσης να στεκόμαστε. Και δυστυχώς αυτό είναι κάτι που δυσκολευόμαστε να επικοινωνήσουμε στους πολιτικούς μας. Θέλουν να έχουμε συνέχεια ιδέες για νέες βιομηχανίες, νέες τεχνολογίες, νέα φαρμακευτικά σκευάσματα κ.ο.κ, αλλά τους λέμε "παρακαλούμε πληρώστε πρώτα για τη βασική έρευνα και τα άλλα θα έρθουν". Δεν μας πιστεύουν πάντα. Θέλουν γρήγορη ανταμοιβή και αυτό φοβάμαι δεν είναι ο τρόπος να γίνονται τα πράγματα».

Η Ακαδημία απαρτίζεται από δέκα επιμέρους κλάδους, με το κέντρο βάρους της έρευνας να εξαρτάται αποκλειστικά από τη δραστηριότητα και τη δυναμική των μελών της. Τα τελευταία χρόνια πάντως, στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της Ακαδημίας βρίσκεται η δημόσια σχολική εκπαίδευση. Οσο κι αν φαίνεται απίστευτο, οι επιδόσεις των Σουηδών μαθητών συνεχώς υποβαθμίζονται. Στον τελευταίο διαγωνισμό PISA του ΟΟΣΑ (Διεθνές Πρόγραμμα για την Αξιολόγηση των Μαθητών) τα αποτελέσματα ήταν αποκαρδιωτικά και ενδεικτικά προβλημάτων στο σχολικό σύστημα. «Αντιμετωπίζουμε στη Σουηδία αρκετά προβλήματα στα σχολεία, έλλειψη πειθαρχίας, έλλειψη σεβασμού προς τους δασκάλους, χαμηλές αμοιβές των εκπαιδευτικών σε σχέση με άλλους κλάδους. Πολλοί αξιόλογοι άνθρωποι δεν αποφασίζουν να γίνουν εκπαιδευτικοί, εάν έχουν την επιλογή, γιατί επιθυμούν κλάδους που τυγχάνουν μεγαλύτερης εκτίμησης και έχουν υψηλότερους μισθούς.

Αυτό σημαίνει ότι είναι δύσκολο να δουλέψεις στις τάξεις και εν τέλει σημαίνει ότι οι μαθητές δεν λαμβάνουν όση γνώση θα μπορούσαν κατά τη διάρκεια της σχολικής τους ζωής. Αυτή είναι μια από τις μεγαλύτερες ανησυχίες μας στην Ακαδημία, να διερευνήσουμε επιστημονικά γιατί συμβαίνει αυτό και πώς θα μπορούσαμε να το αλλάξουμε». Οπως αναφέρει, στο πλαίσιο της Ακαδημίας λειτουργεί Επιτροπή Ερευνητικής Πολιτικής που καταθέτει προτάσεις. «Ευχόμαστε μόνο η κυβέρνηση να μας ακούσει».

Κυριαρχία των ΗΠΑ

Ευδοκιμεί άραγε η επιστημονική έρευνα στο σημερινό ασταθές οικονομικό περιβάλλον; «Στη Σουηδία η κρίση είναι ήπια. Στο τέλος της δεκαετίας του ’90 είχαμε μεγάλη ύφεση, παρ’ ολίγον να καταρρεύσει το τραπεζικό σύστημα, το οποίο όμως στη συνέχεια μεταρρυθμίστηκε με τρόπο που λειτούργησε εξαιρετικά. Ετσι, η νέα κρίση δεν μας επηρέασε πάρα πολύ. Ναι, δεν έχουμε μεγάλη χρηματοδότηση, αλλά συγκριτικά με άλλες χώρες είμαστε σε καλό επίπεδο. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο πάντως υπολειπόμαστε σε μεγάλο βαθμό σε σχέση με τους ανταγωνιστές μας».

Η κ. Κάνον τονίζει ότι «στον κλάδο μου, την Ιατρική, είναι ακόμα οι ΗΠΑ και όχι η Ευρώπη που κυριαρχούν. Αυτό είναι μεγάλο πρόβλημα για την Ευρώπη. Πρέπει να βρούμε τρόπους να κάνουμε μεγαλύτερη εντύπωση στην έρευνα, να δουλέψουμε καλύτερα μαζί και με καλύτερη συγκέντρωση ώστε να είμαστε ανταγωνιστικοί.

Υπάρχει συνεργασία μεταξύ των ευρωπαϊκών ερευνητικών κέντρων, αλλά οι πόροι είναι πολύ λιγότεροι σε σχέση με τους ανταγωνιστές μας. Ιαπωνία, Σιγκαπούρη, Ινδία, Κίνα αυξάνουν συνεχώς τις προσπάθειες. Στις ΗΠΑ οι βασικοί τομείς έρευνας χρηματοδοτούνται ακόμα από το κράτος, δεν υπάρχει δηλαδή δικαιολογία. Απλά εμείς δεν έχουμε καταφέρει να το κάνουμε να λειτουργήσει τόσο καλά».

Η Μεσσηνία δείχνει σε έναν βαθμό τον δρόμο. Στο τέλος της συζήτησής μας, η κ. Κάνον συνοψίζει: «Το Navarino Environmental Observatory είναι ένα καλό παράδειγμα του πώς μια ιδιωτική εταιρεία μπορεί να λάβει πρωτοβουλία για την ανάπτυξη συνεργασιών που μπορούν να έχουν διεθνή σημασία. Και είναι πολύ ωραίο να βλέπεις πως, ανεξάρτητα από το ποιος βάζει τα χρήματα, δεν υπάρχει οποιαδήποτε παρέμβαση στην επιστημονική δουλειά. Αυτό είναι πολύ σημαντικό.

Για να κάνεις βασική έρευνα πρέπει να είσαι ελεύθερος από την πίεση ανθρώπων που θα πουν “τι θα έλεγες αν αυτό γινόταν έτσι;" Είναι ένα εντελώς ελεύθερο επιστημονικό περιβάλλον».

Η συνάντηση

Με έτος ιδρύσεως το 1875, η Αθηναϊκή Λέσχη (Πανεπιστημίου 11), όπου συναντηθήκαμε, κλείνει φέτος 140 χρόνια λειτουργίας. Καθημερινά λειτουργεί εστιατόριο, με παραδοσιακή, αστική κουζίνα. Οταν συναντηθήκαμε, η κ. Κάνον είχε ήδη γευματίσει. Πριν ξεκινήσουμε τη συνέντευξη, επέμεινε να δοκιμάσω το επιδόρπιο, όπως και έκανα. Στο ποτήρι μου σερβιρίστηκε ένα λευκό ξηρό κρασί, το οποίο δοκίμασα με ευχαρίστηση, αλλά δεν πρόλαβα να αποτελειώσω. Στο σαλόνι, λίγο αργότερα, δεν είχαμε τίποτα άλλο μπροστά μας εκτός από το κασετοφωνάκι και δύο ποτήρια κρύο νερό.

Oι σταθμοί της

1946
Γεννήθηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο.

1971
Διδακτορικό στη Στοκχόλμη, το οποίο εστίασε στη λειτουργία του καφέ λιπώδους ιστού που σήμερα θεωρείται όργανο-κλειδί για την καταπολέμηση της παχυσαρκίας.

1985-2010
Διευθύντρια του Ινστιτούτου Wenner-Gren στο Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης.

1989
Εκλέγεται ως ξένο μέλος της Σουηδικής Βασιλικής Ακαδημίας Επιστημών.

2009-2011
Πρόεδρος της Επιτροπής των Βραβείων του Ιδρύματος Νομπέλ.

2012
Πρόεδρος της Σουηδικής Βασιλικής Ακαδημίας Επιστημών.