Σάμος: Η άγνωστη κοσμική με δάση, παραλίες, βουνά, αρχαιολογικούς χώρους, πανέμορφα χωριά

Με τη γη, τις τέχνες, τις επιστήμες... Αλλά και δύο λιμάνια, δύο μεγάλα βουνά, 33 μεγάλα ζωντανά χωριά. Παραλίες κοσμικές ή απάτητες. Μονοπάτια, ρεματιές, δάση. Βυζαντινοί ναοί, ηγεμονικά κτίρια, αρχαιολογικοί χώροι διάσημοι σε όλο τον κόσμο. Απίστευτες διαδρομές μέσα σε οργιώδη βλάστηση και δάση πυκνά που κρύβουν το φως του ήλιου. Πεζούλες και καλλιέργειες. Αμπέλια και κηπευτικά. Πανηγύρια, όπου φτιάχνεται ακόμα το κισκέτσι, λαούτα και τουμπάκια, σύγχρονα φεστιβάλ και παλιά ρεμπέτικα. Η Σάμος δεν είναι νησί, ολόκληρος κόσμος είναι.

Γνωριμία με το Βαθύ

Το Βαθύ είναι η πρωτεύουσα, η πόλη και το κύριο λιμάνι του νησιού, πράγμα που σημαίνει πως το παραλιακό μέτωπο δεν πολυπροσφέρεται για βόλτες. Δημαρχείο, νομαρχία, δικαστικό μέγαρο, νεοκλασικά κτίρια και αρχοντόσπιτα από την εποχή της Ηγεμονίας -πριν από την ενσωμάτωση της Σάμου στην Ελλάδα δηλαδή, όταν το νησί λειτούργησε ως αυτόνομο κράτος-, όλα βρίσκονται εδώ. Οπως και ένα καταπληκτικό αρχαιολογικό μουσείο με έναν κούρο 5 μέτρων, με αγάλματα από το Ιερό της Ηρας, με μικροτεχνία εντυπωσιακότατη και μια συλλογή ξύλινων αντικειμένων από τον 7ο αιώνα π.Χ. (!) μοναδική στην Ελλάδα. Το Εκκλησιαστικό Μουσείο βρίσκεται εδώ, όπως και το Μουσείο Σαμιακού Οίνου, όπου εκτός από το να μάθεις την ιστορία των διάσημων, εκλεκτών σαμιώτικων κρασιών, μπορείς και να τα δοκιμάσεις.

Ο παλιός οικισμός του Βαθέος βρίσκεται λίγο ψηλότερα. Το Ανω Βαθύ. Ολόκληρο αξιοθέατο από μόνο του. Να ανηφορίζεις ασθμαίνοντας τα στενοσόκακα. Να θαμπώνεσαι από τα σπίτια με τις μικρασιατικές, μακεδονίτικες, νησιωτικές επιρροές. Κατασκευασμένα από τσατμά και ξύλινες κεραμοσκεπές (τραβάκες τις λένε εδώ), με εντυπωσιακά πορτοπαράθυρα, φεγγίτες, σαχνισιά και φαλτσογωνίες που συντονίζονται άψογα μεταξύ τους και με τις ανάγκες του χώρου. Αν τύχει να κουραστείς, όλο πλατεΐτσες και κρήνες εμφανίζονται μπροστά σου. Αν θελήσεις να δεις τα σημαντικότερα κτίρια και εκκλησίες, ο πολιτιστικός χάρτης που θα βρεις σε διάφορα σημεία σε καθοδηγεί. Κι όταν αποκαμωμένος αναζητήσεις καταφύγιο, ο Αϊ-Γιαννάκης σε αναλαμβάνει. H θέα από εδώ, η δροσιά και η δύση του ηλίου είναι για πολλά χειροκροτήματα.

Τέρμα Ανατολή

Ανατολικά του Βαθέος. Εκεί κρύβονται τα καλοκαίρια οι Βαθιώτες (και στις παραλίες της πόλης, βέβαια). Στην περιοχή Νησί, στην οργανωμένη παραλία Λιβαδάκι και στο Γαλάζιο. Στη Βλαμαρή και τις ιστορικές μονές Αγίας Ζώνης και Ζωοδόχου Πηγής, στην υπέροχη παραλία Μουρτιά. Και πιο νότια, φάτσα στη χερσόνησο της Μυκάλης, στο σημερινό Dilek Dagi. Στο στενό της Μυκάλης, τον επταστάδιο πορθμό της αρχαιότητας, το κοντινότερο σημείο στη μικρασιατική ακτή: 1,3 χλμ. - πας και κολυμπώντας, που λέει ο λόγος. Αλλιώς, ανακαλύπτεις τα λιμανάκια της Κέρβελης, του Ποσειδωνίου και του Κλήματος, την τεράστια παραλία της Μυκάλης, τη δημοφιλή παραλία της Ψιλής Αμμου.

Αλλά είπαμε, κατά δω έρχονται κυρίως οι ντόπιοι. Για τους επισκέπτες όλοι οι δρόμοι οδηγούν προς τα δυτικά, εκεί που τα πάντα θυμίζουν μόνο διακοπές.

Κοκκάρι. Διάσημο σε όλο τον κόσμο πια. Το πιο τουριστικό μέρος του νησιού μετά το Πυθαγόρειο, χάρη στις δύο γλώσσες στεριάς που εισχωρούν στη θάλασσα και σχηματίζουν μια εικόνα που ταξιδεύει στο εξωτερικό εδώ και πολλές δεκαετίες. Λιμανάκι, περατζάδα, σοκάκια με χαμηλά φροντισμένα σπίτια. Αισθητική περασμένων δεκαετιών στα μαγαζιά και κράχτες. Καλά ουζερί και μπαράκια. Τρεις παραλίες. Αν δεν σε κρατά, πιο δίπλα τα πράγματα είναι πιο μαγευτικά.

Λεμονάκια, Τσαμαδού, Τσαμπού, Αυλάκια. Παραλίες-θαύμα. Απολαυστικά βότσαλα, κρυστάλλινα νερά, πεύκα. Οργανωμένες όσο δεν πάει. Δημοφιλείς όσο δεν φαντάζεσαι. Μόνο τα Αυλάκια είναι λίγο πιο ήσυχα.

Αμπελος, Βουρλιώτες, Μανωλάτες

Αν συνεχίσεις παραλιακά φτάνεις στον Αγιο Κωνσταντίνο και ανηφορίζεις για το χωριό Αμπελος, για τον καταρράκτη του και για τα αμπέλια του. Γιατί εδώ γύρω είναι η επικράτεια του σαμιώτικου νέκταρ...

Αλλιώς, υψώνεις το βλέμμα ψηλά και αντικρίζεις τον Καρβούνη ή Αμπελο. Το ένα βουνό της Σάμου. Το κατάφυτο. Ετσι φτάνεις στα ωραιότερα ορεινά χωριά του νησιού: στους Βουρλιώτες και, από άλλη διαδρομή, στους Μανωλάτες. Στους Βουρλιώτες απολαμβάνεις την πιο σκιερή πλατεία. Τα πλατάνια τη σκεπάζουν ολοκληρωτικά. Στα σοκάκια βλέπεις παιδιά που παίζουν, παππούδες που καλαμπουρίζουν, αντικρίζεις σπίτια φροντισμένα με πολύχρωμα πορτοπαράθυρα και πολύχρωμες γλάστρες, ψάχνεις τις προσφυγικές μνήμες των Μικρασιατών που ήρθαν από τα Βουρλά.

Στους Μανωλάτες σε κερδίζει το κεντρικό πλακόστρωτο με τα ταβερνάκια, τα όμορφα σπίτια, τα καλλιτεχνικά εργαστήρια. Ενα μάτσο άνθρωποι, Σαμιώτες ή όχι, Ελληνες ή όχι, έχουν εγκατασταθεί μόνιμα εδώ. Πολλοί από αυτούς για να εμπνέονται από την υπέροχη ατμόσφαιρα και να δημιουργούν: κεραμικά, κοσμήματα, ζωγραφικά έργα...

Και τα δύο χωριά, επίσης, δίνουν πρόσβαση στον Καρβούνη. Από τους Βουρλιώτες, ας πούμε, περνάς από την παλαιότερη μονή της Σάμου, τη Μονή Βροντά, και μετά αγγίζεις την κορυφή του βουνού. 1.150 μ. υψόμετρο στο εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία. Για τη θέα μη ρωτάς καν...

Στα λημέρια του Πυθαγόρα

Πυθαγόρειο θα πει κοσμοπολιτισμός. Οι προβολείς είναι στραμμένοι πάνω του από τον 6ο αιώνα π.Χ. αδιάλειπτα. Από όταν άκμαζε η αρχαία πόλη, επί τυράννου Πολυκράτη, και το ισχυρό του λιμάνι με τον ονομαστό στόλο πάνω στα θαλάσσια περάσματα Ευρώπης - Ασίας - Αφρικής. Από όταν το περίφημο Ιερό της Ηρας έφερνε χιλιάδες πιστούς από όλο τον τότε γνωστό κόσμο. Τι κι αν οι αρχαιοκάπηλοι άλωσαν το Πυθαγόρειο απ’ άκρη σ’ άκρη; Ολο το λαμπρό παρελθόν είναι εδώ, μπροστά σου. Τα ατέλειωτα τείχη της οχύρωσης, οι επαύλεις με τα ψηφιδωτά, οι αθλητικές εγκαταστάσεις, τα ρωμαϊκά λουτρά...

Τα τμήματα του αρχαίου λιμανιού, το αναστηλωμένο αρχαίο θέατρο, το περίφημο Ευπαλίνειο Ορυγμα, το υδραγωγείο δηλαδή, ένα από τα κορυφαία επιτεύγματα μηχανικής του αρχαίου κόσμου. Εχοντας «δει» με τα μάτια σου την αρχαία πόλη, κοιτάς με άλλα μάτια τα σπουδαία εκθέματα του αρχαιολογικού μουσείου. Κι έχοντας μάθει όλη την ιστορία και το ιστορικό των κλοπών και των ανασκαφών, αντικρίζεις με άλλη συνειδητότητα το περίφημο Ηραίο, 5 χλμ. έξω από το Πυθαγόρειο. Σε τραβά κι εσένα ως εκεί ο περίφημος κίονας. Μισός από το αρχικό του μέγεθος αλλά πάντα πανύψηλος, έμεινε στη θέση του, όπως λένε, για να εντοπίζουν οι αρχαιοκάπηλοι στα πηγαινέλα τους το σημείο.

Ο μεγαλύτερος ναός της Ηρας, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, είναι μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO σήμερα. Ο βωμός, η ιερά οδός, οι θέρμες, οι στοές, οι ναοί σε κρατάνε για ώρες εντυπωσιασμένο. Οπως και οι εκατοντάδες επισκεπτών γύρω σου.

Ολοι μαζί θα αναχωρήσετε για το διάσημο Ποτοκάκι, την πιο φημισμένη παραλία του νησιού, με τα beach bars, τα γήπεδα βόλεϊ και τα αλλεπάλληλα πάρτι. Κι όλοι μαζί θα επιστρέψετε στο Πυθαγόρειο το σούρουπο. Στον αμφιθεατρικό οικισμό θα δείτε το βυζαντινό κάστρο, αρχηγείο του Λυκούργου Λογοθέτη στην Επανάσταση, και τον πανέμορφο ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Θα δείτε την Παναγιά τη Σπηλιανή την Καληαρμένισσα με το αγίασμα και έπειτα θα αρχίσετε τις βόλτες στα σοκάκια και τη μαρίνα. Ανάμεσα σε θαλαμηγούς, καΐκια και εκδρομικά σκάφη που σε μεταφέρουν μέχρι και την Τουρκία, ανάμεσα σε ταβερνάκια, ψαγμένα εστιατόρια και καλόγουστα μπαράκια και πάντα υπό το βλέμμα του μπρούτζινου Πυθαγόρα που στέκει μαζί με το θεώρημά του στην άκρη του λιμενοβραχίονα.

Γύρω από το «φωτεινό» Πυθαγόρειο οι διαδρομές σε φέρνουν σε λιγότερο γνωστά λημέρια. Οι ντόπιοι σε καθοδηγούν με επιμέλεια: να δεις τα ιστορικά μοναστήρια της Μεγάλης Παναγιάς και του Τιμίου Σταυρού, να περάσεις από την όμορφη Χώρα, την παλιά πρωτεύουσα, να φτάσεις στους Μυτιληνιούς με τη μεγάλη πλατεία και τον πλάτανο, με τα σπήλαια και τα αρχαία ορυχεία, με τα γεφύρια, με το μουσείο του Ιδρύματος Ζημάλη όπου βρίσκονται τα απολιθωμένα οστά ζώων 8-10 εκατομμυρίων ετών που βρέθηκαν εδώ, μαζί με εκείνα του περίφημου Σαμοθηρίου, και το «Καπλάνι της Βιτρίνας» που ευθύνεται για το βιβλίο της Αλκης Ζέη.

Στους Κουμαραδαίους σε στέλνουν για το Δωδεκάπορτο, την ερειπωμένη εκκλησία με τις 12 καμάρες, και κυρίως για τα κεραμικά, την Κούπα του Πυθαγόρα, το μασκαρά μπαρδάκι και το σφυριχτράκι που έχουν γίνει σήμα κατατεθέν του νησιού. Πύργος, Παγώνδας... Αν το θες, η εξερεύνηση δεν έχει τέλος!

Καρλόβασι, το ατμοσφαιρικό

Το δυτικό τμήμα του νησιού έχει ολότελα διαφορετική αύρα από την υπόλοιπη Σάμο. Ο τουρισμός φτάνει εδώ πιο αποσπασματικά, μεγάλο μέρος του είναι απόκρημνο και μη αξιοποιημένο, τα χωριά πιο... αδιάφορα στον τουρισμό. Για όλα ευθύνεται ο Κέρκης: το δεύτερο μεγαλύτερο βουνό του Αιγαίου μετά το Φεγγάρι της Σαμοθράκης - 1.443 μ. η κορυφή του, η Βίγλα. Ορατός από παντού, επιβλητικός, απρόσιτος - μόνο οι ασκητές του 9ου αιώνα, οι αναρριχητές και τα αρπακτικά τόλμησαν να τον αγγίξουν. Σπήλαια και ξωκλήσια, φαράγγια και ποτάμια. Δάση και αλπικά τοπία. Μαγεία.
«Πρωτεύουσα» της δυτικής πλευράς είναι το περίφημο Καρλόβασι, το δεύτερο λιμάνι του νησιού. Τα Καρλοβάσια, για την ακρίβεια. Παλιό, Νέο, Μεσαίο, Λιμάνι, Ορμος. Εδώ εδρεύει το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, λες για να μπαίνει στο μάτι του Βαθέος που έγινε πρωτεύουσα. Πανεπιστήμιο θα πει ζωντάνια. Καθηγητές και φοιτητές κρατούν ζωηρό το Καρλόβασι, που αναπτύσσεται ποιοτικά για χάρη τους.

Εχει ατμόσφαιρα το Καρλόβασι. Και μόνο που από εδώ αγνάντευε τα καλοκαίρια ο Γιάννης Ρίτσος (η περίφημη «πολυθρόνα» του είναι στημένη στην παραλιακή), καταλαβαίνεις. Ευθύνη σε αυτό έχουν και ο Κέρκης και τα φαντασμαγορικά ηλιοβασιλέματα και τα περίφημα ταμπακαριά στη Ρίβα, μπροστά στη θάλασσα. Ερειπωμένα καθώς είναι πια, θυμίζουν τις αρχές του 20ού αιώνα όταν μαζί με τα καπνεργοστάσια πήραν στις πλάτες τους την οικονομία του νησιού. Γύρω στα 40 βυρσοδεψεία λειτουργούσαν με 300-400 εργαζόμενους. Παρήγαγαν το 25% των σολοδερμάτων της Ελλάδας.

Απομεινάρι της ίδιας εποχής είναι και τα ιδιαίτερα σπίτια των εμπόρων και βιομηχάνων στο Νέο Καρλόβασι. Αξίζει πάντως να περάσεις και από το Μουσείο Βυρσοδεψίας. Αξίζει να περπατήσεις και στο πανέμορφο Παλιό Καρλόβασι και να αναμειχθείς με τους ντόπιους. Να μάθεις και για τις σούμες και για τα κρασιά και για την εποχή της Ηγεμονίας και για τις μουσικές όμως. Για την ιστορική φιλαρμονική, για το φεστιβάλ παραδοσιακών χωρών, αλλά και για τα παλιά φημισμένα ρεμπέτικα. Σου λέει κάτι το όνομα Κώστας Ρούκουνας; Ναι, ναι, το «Σαμιωτάκι»!

Εκπλήξεις στα Δυτικά 

Αν θες να ακούσεις λαούτα και βιολιά, πάλι, θα πας στα χωριά. Στα πανηγύρια. Εκεί που θα πετύχεις και τους ιδιαίτερους σαμιώτικους συρτούς. Θα περάσεις από την Καστανιά, την Υδρούσσα, τους Φούρνους, τον Πεύκο με τα ουζερί. Από τα Κουμαίικα, από τη δημοφιλή παραλία Μπαλί, από τον Πλάτανο με το φημισμένο νερό.

Μία από τις ωραιότερες εμπειρίες της Σάμου, όμως, βρίσκεται λίγο έξω από το Καρλόβασι. Το Ποτάμι. Η παραλία είναι από τις ωραιότερες του νησιού και το φαράγγι πραγματική έκπληξη. Από σύντομο μονοπάτι φτάνεις πρώτα στον πανέμορφο βυζαντινό ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Περπατώντας μέσα στην πυκνή ρεματιά φτάνεις στους καταρράκτες. Δεν θα ’σαι μόνος σου, να ξέρεις. Αρκετοί άνθρωποι κολυμπούν εδώ, διασχίζοντας το ποτάμι και αναζητώντας και τους δεύτερους καταρράκτες, 20 λεπτά μακρύτερα.

Μετά το Ποτάμι τα πράγματα συνεχίζουν εντυπωσιακά. Σε άλλη μία κορυφαία παραλία της Σάμου, το Σεϊτάνι. Στην έξοδο του φαραγγιού του Κακοπέρατου. Στην ησυχία, αν δεν έχουν κάνει επιδρομή τα σκάφη. Μόνο που για να φτάσεις εδώ θα πρέπει να περπατήσεις στο παλιό καλντερίμι από το Ποτάμι για 30 λεπτά.

Κατευθυνόμενος νότια του Καρλόβασου στοχεύεις τέρμα δυτικά, στις πλαγιές του Κέρκη. Πρώτα φτάνεις στο αρχοντοχώρι του Μαραθόκαμπου. Διάσημο για το πασχαλινό έθιμο με τα σκαβέτσα (οβίδες), διάσημο και για τον Ορμο του και τον Κάμπο με τους ψαράδες και τα ουζερί. Από εδώ (και από κοπιαστικό μονοπάτι) μπορείς να πας και στο αποκαλούμενο Σπήλαιο του Πυθαγόρα που κρύβεται πίσω από την Παναγιά τη Σαραντασκαλιώτισσα, αλλιώς συνεχίζεις δυτικά, περνάς τις παραλίες της Ψιλής Αμμου και του Λιμνιώνα και αφήνεσαι στην αγριάδα του Κέρκη. Απόλυτη ησυχία. Αέρας και γκρεμοί πάνω από το Ικάριο, στο μπουγάζι του στενού Σάμου - Φούρνων.

Καλλιθέα και Δρακαίοι. Αυτά είναι τα χωριά και ο δρόμος τελειώνει. Με λίγους κατοίκους, με τον ήλιο να δύει στο πέλαγος. Και αυτή η μπάντα στήριξε άλλοτε την οικονομία του νησιού. Με τα ξύλα από τα δάση του Κέρκη. Με αυτά έφτιαχναν και την περίφημη πολεμική Σάμαινα. Με αυτά λειτούργησαν και οι περίφημοι ταρσανάδες της Σάμου που γέμισαν τον 18ο αιώνα τις θάλασσες με τρεχαντήρια, βαρκαλάδες, λίμπερτι, περάματα. Σήμερα έχουν απομείνει μονο τρία καρνάγια και είναι εδώ. Δύο στους Δρακαίους -του Κιάσσου και του Καπανταή- και ένα στον Αγιο Ισίδωρο, στο επίνειό του - αυτό του Γιάννη Μανωλιάδη, ο οποίος εύχεται να μην αναγκαστεί να κλείσει κι αυτός.

Από την Καλλιθέα, αντίθετα, ανεβαίνεις προς το βουνό και έπειτα από μονοπάτι 30 λεπτών φτάνεις στην Παναγιά τη Μακρινή. Και είναι πράγματι μακρινή από ό,τι φασαριόζικο έχεις δει ως τώρα στη Σάμο. Ενα ταπεινό ολόλευκο εκκλησάκι μέσα σε μια εντυπωσιακή σπηλιά που αγναντεύει τους γκρεμούς από τον 13ο αιώνα. Σαν ασκητής στις ερημιές του Κέρκη νιώθεις. Μέσα στην απολαυστική δροσιά, μες στην απόλυτη γαλήνη, βλέπεις μια σχάρα σε αναμονή, έτοιμη λες να πέσει στα κάρβουνα... Κάποιοι Σαμιώτες εδώ πάνω ξέρουν να ζουν, δεν χωρά αμφιβολία!