Ευγενία Μανωλίδου & Νίκος Δήμου άνοιξαν διάλογο για την αρχαία ελληνική γλώσσα: Είναι η γλώσσα του μέλλοντος – Μπορεί να ζωντανέψει;

Πριν από λίγες μέρες ο Νίκος Δήμου δημοσίευσε στο “Βημα” ένα άρθρο με τίτλο «Μπορεί μία νεκρή γλώσσα να ζωντανέψει;».

Δεν έχω γνωρίσει Έλληνα που να έμαθε να μιλάει και να γράφει Αρχαία Ελληνικά, στο γυμνάσιο ή στο λύκειο.

Ως απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων έχουμε κληρονομήσει την ένδοξη ελληνική γλώσσα. Η οποία, σύμφωνα με τον υπουργό Αδωνι Γεωργιάδη, δεν είναι «μία νεκρή γλώσσα, αλλά η γλώσσα του μέλλοντος».

Διάβασα πρόσφατα στην «Καθημερινή» ένα άρθρο του με αυτόν τον τίτλο, για την αξία και παγκόσμια σημασία των Αρχαίων Ελληνικών. Πράγματι, Αρχαία μαθαίνουν οι περισσότεροι ξένοι που σπουδάζουν σε κλασικό γυμνάσιο ή λύκειο. Αυτοί που δεν τα μαθαίνουν είναι οι Ελληνες – ακόμα κι αν σπουδάσουν σε κλασικό τμήμα.

Γράφει ο Νίκος Δήμου στο Βήμα…

Θυμάμαι – με δέος – τις πρώτες ημέρες όταν γράφτηκα στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου στο Μόναχο. Οι γερμανοί συνάδελφοι φοιτητές, μόλις έμαθαν ότι ήμουν Ελληνας, άρχισαν να μου μιλάνε… Ελληνικά. Αρχαία Ελληνικά, βέβαια, με τη σωστή προφορά (αυτήν που εμείς ονομάζουμε Ερασμιακή). Φυσικά, δεν καταλάβαινα λέξη. Αναγκάστηκα να ξαναμελετήσω Αρχαία.

Στο απολυτήριο του Γυμνασίου (δεν υπήρχε τότε Λύκειο – το Γυμνάσιο ήταν εξατάξιο) είχα είκοσι στα Αρχαία. Ποια Αρχαία; Αυτά τα γελοία που μαθαίνουμε εμείς… γραμματική και συντακτικό. Στο κλασικό τμήμα, όπου φοιτούσα, είχαμε επί έξι χρόνια, κάθε μέρα, μία ώρα μάθημα. Αν επρόκειτο για ξένη γλώσσα θα την ξέραμε τέλεια. Οπως οι γερμανοί συμφοιτητές μου που είχαν μάθει τα Αρχαία σαν ζωντανή γλώσσα. Μου έγραφαν επιστολές, και επιγράμματα (με σωστό μέτρο!). Και τα μιλούσαν άνετα!

Αμφιβάλλω αν ένας απόφοιτος της Φιλοσοφικής οποιουδήποτε ελληνικού όχι βέβαια Λυκείου, αλλά ακόμα και ΑΕΙ, θα ήταν σε θέση να μιλήσει στα Αρχαία ή να γράψει δύο σελίδες πρωτότυπο κείμενο χωρίς λάθη.

Αλλά ακόμα και αν βρισκόταν ένας τέτοιος φωστήρας, και πάλι τα Αρχαία θα του ήταν παγκοσμίως άχρηστα. Γιατί στην Ελλάδα επιμένουμε να προφέρουμε τα αρχαία κείμενα με νεοελληνική προφορά, ενώ όλη η οικουμένη χρησιμοποιεί την «Ερασμιακή». Αρα, πλήρης αδυναμία προφορικής συνεννόησης.

Δηλαδή, στο μόνο πράγμα που θα μπορούσε (και θα έπρεπε) η παιδεία μας να υπερέχει, υστερεί τραγικά. Οι «Παίδες Ελλήνων ίτε!» δεν μαθαίνουν σωστά Αρχαία!

Φυσικά αυτά πάνε μαζί: δεν έχουμε ούτε σοβαρές εκδόσεις αρχαίων συγγραφέων (κάτι παλιές του Ι. Συκουτρή και του Κ. Δ. Γεωργούλη), δεν έχουμε διδακτικά βιβλία πέρα από τον Τζάρτζανο… Ολοι οι σοβαροί μας φιλόλογοι, που θέλουν να μελετήσουν ένα αρχαίο κείμενο, καταφεύγουν στις ξένες εκδόσεις. Loeb, Budé, Teubner, ή Οξφόρδης.

Θα συμβούλευα το υπουργείο Παιδείας να μοιράσει στους φιλολόγους μας το θαυμάσιο βιβλίο της ιταλίδας ελληνίστριας Andrea Marcolongo «Η Υπέροχη Γλώσσα – 9 λόγοι για ν’ αγαπήσεις τα αρχαία ελληνικά», μήπως και κάποτε αγαπήσουν τα αρχαία – αντί να τα διδάσκουν σαν αγγαρεία. (Μεταξύ άλλων πολλών, έμαθα από αυτό το βιβλίο ότι η αρχαία ελληνική είναι η μόνη γλώσσα στον κόσμο που διαθέτει ευκτική ρηματική έγκλιση – για να εκφράσει την επιθυμία.)

Σκεφθείτε: ένα βιβλίο για τα Αρχαία Ελληνικά, που έγινε παγκόσμιο μπεστ σέλερ!

Οι Εβραίοι ξαναζωντάνεψαν μία νεκρή γλώσσα, σχεδόν τόσο αρχαία όσο η δική μας, και τη χρησιμοποιούν ως κύρια καθημερινή καθομιλουμένη αλλά και λόγια. Δεν το προτείνω – πρόκειται για μοναδικό φαινόμενο.

Αυτοί όμως που οραματίζονται τα Αρχαία ως «γλώσσα του μέλλοντος» θα πρέπει να μας πουν αν προτείνουν να υιοθετήσουμε νέο τρόπο ζωντανής διδασκαλίας και μαζί την προφορά των αρχαίων μας προγόνων. Αλλιώς δεν έχει νόημα να μαθαίνουμε Αρχαία, όταν ολόκληρη η ανθρωπότητα τα προφέρει αλλιώς. Δεν πάει να είμαστε οι «γνήσιοι» απόγονοι. Δεν θα μας καταλαβαίνει κανείς!

Δεν είναι δυνατόν σε όλη την υφήλιο τα πρόβατα στο αρχαίο ελληνικό χορικό να βελάζουν: «μπεεε… μπεεε…» και στα «νεοελληνικά αρχαία» να λένε: «βηηη… βηηη…»…

Αρχαία Ελληνικά, η γλώσσα του μέλλοντος

Τη δική της επιχειρηματολογία εξέθεσε η μουσικός & υπεύθυνη για την Ελληνική Αγωγή, Ευγενία Μανωλίδου.

Διάβασα με ενδιαφέρον το άρθρο του κ. Δήμου που δημοσιεύθηκε στην στήλη «Γνώμες» με ημερομηνία 17 Οκτωβρίου 2020.

Θα μου επιτρέψετε μερικές παρατηρήσεις επ’ αυτού.

Ξεκινώ από τον τίτλο, «Μπορεί μία νεκρή γλώσσα να ζωντανέψει;» που αναφέρεται προφανώς στη γλώσσα μας, τα Αρχαία Ελληνικά. Τη λέω «γλώσσα μας» γιατί, όσο κι αν δεν την κατανοούμε τόσο καλά όταν διαβάζουμε τα αρχαία ελληνικά κείμενα, εντούτοις την χρησιμοποιούμε μέσα στην καθημερινή μας ομιλία, ακόμη κι αν δεν το καταλαβαίνουμε.

Μπορεί να μην γνωρίζουμε για παράδειγμα ότι η λέξις «αὐδή» σημαίνει φωνή, αλλά λέμε πολύ συχνά «έμεινα άναυδος». Μπορεί μην γνωρίζουμε την έκφραση «ξύλου ἅπτεσθαι», αλλά ψάχνουμε να βρούμε ξύλο να χτυπήσουμε όταν θέλουμε να αποφύγουμε κάτι δυσοίωνο.

Βεβαίως, ας μην ξεκινήσω με το λεξιλόγιο στην επιστήμη, στην τέχνη, στη λογοτεχνία, γιατί ο κατάλογος είναι ατελείωτος. Η ελληνική γλώσσα είναι μία ολοζώντανη γλώσσα που έχει παραμείνει ζωντανή όχι γιατί το λέμε εμείς, αλλά γιατί, ελλείψει άλλης, πιο νεαρής γλώσσας, έχει παραμείνει στο διεθνές λεξιλόγιο «γονιμοποιώντας» τις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες.

Γράφει η Ευγενία Μανωλίδου στο Βήμα…

Κάθε χρόνο, φοιτητές κλασσικών σπουδών στο εξωτερικό σπεύδουν να προμηθευτούν βιβλία, μεθόδους διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών από την Οξφόρδη, το Cambridge και όλων των γνωστών εκδοτικών οίκων. Χαρακτηριστικά αναφέρω τις εκδόσεις POLIS Institute Press του Ιδρύματος Jerusalem Institute of Languages and Humanities με τίτλο «Λαλεῖν τῇ κοινῇ διαλέκτῷ τῇ ζῶσῃ». Την κοινή ελληνική, δηλαδή, την ζωντανή.

Είναι γνωστό τοις πάσι ότι όλα σχεδόν τα σχολεία στην Ευρώπη έχουν προκαλέσει το ενδιαφέρον και τον ενθουσιασμό στα παιδιά να μάθουν τις κλασσικές γλώσσες – εκεί δεν τις λένε «νεκρές» για να τις καταδικάσουν εκ προοοιμίου – τα Λατινικά και τα Ελληνικά. Και, ναι, στις περισσότερες χώρες τα μαθαίνουν με την ερασμειακή προφορά διότι έτσι τους διευκολύνει στην ορθογραφία. Μόνον για αυτό. Όχι γιατί νομίζουν πως αυτό είναι το σωστό. Όχι πια.

Το ότι η ερασμειακή προφορά περιγράφει τον τρόπο που μιλούσαν οι αρχαίοι Έλληνες είναι μία άποψη ξεπερασμένη που πολλοί εκ των διανοουμένων και των καθηγητών στην Ευρώπη έχουν εξηγήσει και κατανοήσει. Θα προσπαθήσω πολύ συνοπτικά να παραθέσω τα επιχειρήματα επ’ αυτού.

Για όσους δεν γνωρίζουν, ο Έρασμος (Desiderius Erasmus Roterdamus 1466 – 1536), Ολλανδός μοναχός, εφηύρε μία μέθοδο ώστε όσοι μάθαιναν Αρχαία Ελληνικά να μπορούν και να τα γράφουν σωστά. Έτσι, αντί κάποιος να λέει «Χαῖρε» και να το γράφει «χέρε» (γιατί αυτό άκουγε), ο Έρασμος εξήγησε ότι πρέπει να το σκέπτεται ως «χάιρε», ώστε και να το γράφει σωστά. Ουδέποτε όμως προέτρεψε τον κόσμο να ομιλεί με αυτόν τον τρόπο.

Εξάλλου στο βιβλίο του Colloquia Familiaria στο κεφάλαιο “Echo” – Ηχώ, εξηγεί το πώς προφέρονται οι δίφθογγοι, στα αρχαία ελληνικά: -onis, ονοις / -kopi, κόποι / -lici, λύκοι / -logi λόγοι/ και ούτω καθεξής. Ο Έρασμος δεν είπε ποτέ ότι έτσι μιλούσαν οι Αρχαίοι Έλληνες, απλώς για λόγους ευκολίας προέτρεπε τους μαθητές του να μαθαίνουν τις λέξεις ηχητικά ώστε να τις γράφουν σωστά. Καμία ευρωπαϊκή γλώσσα δεν προφέρεται όπως γράφεται.

Όλοι μας όμως σκεφτόμαστε τέτοιου είδους τεχνάσματα για να τις γράφουμε σωστά. Σκεφτόμαστε για παράδειγμα «extra-ordinary» αλλά κανείς γνώστης της αγγλικής δεν το προφέρει έτσι. Δυστυχώς την περίοδο της Αναγεννήσεως στην Ευρώπη, όπου οι τέχνες και τα γράμματα εμπνεύστηκαν πολύ από την ελληνική μυθολογία, ιστορία και φιλοσοφία η Ελλάδα υπό τον τουρκικό ζυγό αιώνων δεν κατάφερε να συμβαδίσει με την Ευρώπη. Έτσι, όταν στα γαλλικά, τα γερμανικά, τα ιταλικά σαλόνια οι αριστοκράτες μιλούσαν μεταξύ τους στα Αρχαία Ελληνικά, εμείς στην Ελλάδα μιλούσαμε ανακατεμένα Ελληνικά, Τουρκικά, Ιταλικά, μία γλώσσα που αποτελείτο από ένα κράμα γλωσσών που δύσκολα σήμερα θα καταλαβαίναμε εάν την ακούγαμε. Και ευτυχώς, η γλώσσα μας διεσώθη χάρις στην Εκκλησία και τα Ευαγγέλια, που ήταν γραμμένα στα Αρχαία Ελληνικά.

Έτσι λοιπόν εμείς δεν γνωρίζαμε τον τρόπο που μιλούσαν τα Αρχαία Ελληνικά στην Ευρώπη. Εδώ, στην Ελλάδα δεν το γνωρίζαμε. Υπήρχαν όμως και Έλληνες που δεν ζούσαν στην Ελλάδα την περίοδο της Τουρκοκρατίας και γνώριζαν τον τρόπο με τον οποίον ομιλούσαν τα Αρχαία Ελληνικά στην Ευρώπη. Εις εξ αυτών ο ιερέας Κωνσταντίνος Οικονόμου ο εξ Οικονόμων (1780-1857) , ο οποίος στο έργο του «Περὶ τῆς Γνησίας Προφορᾶς τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσης» (Αγ. Πετρούπολη 1829) εξηγεί γιατί δεν υπάρχει καμία περίπτωση οι Αρχαίοι Έλληνες να διεχώριζαν τις διφθόγγους.

Πρώτ’ απ’ όλα, τις έλεγαν «διφθόγγους» που σημαίνει, δύο φθόγγοι σε μία. Εάν δεν σημαίνει αυτό, τότε δεν θα είχαν κανέναν λόγο να τις ονομάσουν. Όπως λέει και η Andrea Marcolongo στο βιβλίο της «La lingua geniale» που μεταφράζεται επακριβώς ως η «ιδιοφυής γλώσσα» και όχι «η υπέροχη» με υπότιτλο «9 ragioni per amare il Greco» δηλαδή, «9 λόγοι για να αγαπήσει κανείς τα ελληνικά» (βεβαίως εννοεί τα Αρχαία, όπως όλοι στην Ευρώπη όταν μιλούν για Ελληνικά εννοούν τα Αρχαία), δεν υπάρχει γλώσσα «πιο πλούσια, πιο ακριβής και πιο μελετημένη» από την ελληνική. Έτσι λοιπόν ούτε διφθόγγους θα είχαμε, ούτε βεβαίως ανάγκη για διαλυτικά. Λέμε «αρχαιολογία» και στα αγγλικά προφέρουμε «archaeology», «παλαιοντολογία», «paleontology». Λέμε όμως «αρχαϊκό» και στα αγγλικά προφέρουμε «archaic».

Ας δούμε μερικές λέξεις ακόμη: Λέμε «ατμόσφαιρα» το οποίο στα λατινικά γράφεται atmosfera. Λέμε αίνιγμα, λατ. enigma. Λέμε ενέργεια, λατ. energia / αιθήρ, λατ. etere / Aίγυπτος, Egitto / μυστήριο, mistero/ φαινόμενο, phenomenon/ εγκυκλοπαίδεια, enciclopedia. Ο κατάλογος είναι μακρύς και εάν μπούμε και στο επιστημονικό λεξιλόγιο (ginecologo, ematologo, pediatro) δεν θα τελειώσουμε ποτέ. Εν ολίγοις, η λατινική γλώσσα, αδελφή της ελληνικής, διέσωσε μέσα της την προφορά των Αρχαίων Ελληνικών.

Ακόμη ένα επιχείρημα: οι ελληνικές λέξεις τονίζονται αποκλειστικά στην λήγουσα, την παραλήγουσα και την προπαραλήγουσα. Με το άνοιγμα των διφθόγγων, ο τονισμός ξεφεύγει. Οπότε αντί για “χαίρετε”, θα έπρεπε να πούμε “χάιρετε” που είναι προφανές ότι δεν είναι

γλωσσικά σωστό. Με τον διαχωρισμό των διφθόγγων, εξαφανίζεται το μέτρο του Ομήρου. Ίσως έχετε ακούσει τις προσπάθειες των Ευρωπαίων να απαγγείλουν την Οδύσσεια ή την Ιλιάδα.

Το έμμετρο έπος του Ομήρου αποκτά έναν τελείως διαφορετικό ήχο κυρίως λόγω της απώλειας του μέτρου. Εξάλλου, όπως λέει και ο ίδιος ο Έρασμος και μεταφέρει στο βιβλίο του ο Οικονόμου: «Conducendus aliquis, natione Graecus, licet alioquin parvum eruditus, propter nativum illum ac patrium sonum, ut castigate graeca sonari dicantur.»

Μτφρ: Mετακαλέσατε ἄνθρωπον τὸ γένος Ἕλληνα, κἂν ἄλλως ὀλίγον τύχῃ πεπαιδευμένος (ἀκόμη κι ἂν δὲν εἶναι ἢ εἶναι λίγο πεπαιδευμένος), διὰ τὸν γενέθλιον ἐκεῖνον καὶ πάτριον φθόγγον, ὥστε νὰ μανθάνηται τῶν Ἑλληνικῶν ἡ προφορὰ ἀκριβὴς καὶ διαπεπονημένη (για να μάθετε την ακριβή και φυσική προφορά των ελληνικών).

Το κρίμα στην υπόθεση αυτή δεν είναι ο τρόπος που μαθαίνουν οι ξένοι να μιλούν τα Αρχαία Ελληνικά. Το κρίμα είναι που μία τόσο όμορφη, πλούσια και ολοζώντανη γλώσσα, η γλώσσα μας, εκτιμάται, αγαπιέται και χρησιμοποιείται με σεβασμό περισσότερο στο εξωτερικό, παρά στην Ελλάδα. Εγώ θαυμάζω τους ανθρώπους που κοπιάζουν τόσο για να μάθουν από την αρχή, μία γλώσσα που δεν γνωρίζουν καν το αλφάβητό της. Και παρ᾽όλ᾽αυτά προσπαθούν, την μαθαίνουν, την μιλούν, την διδάσκουν και γι᾽ αυτό οι μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι συνεχίζουν και εκδίδουν μεθόδους διδασκαλίας αρχαίων ελληνικών ακόμη και σήμερα.

Στα ξένα πανεπιστήμια, οι περισσότεροι καθηγητές Αρχαίων Ελληνικών είναι ξένοι. Ξένοι καθηγητές διδάσκουν ξένους φοιτητές, Αρχαία Ελληνικά. Είναι αυτοί που έρχονται στην Ελλάδα για διακοπές και συρρέουν στα μνημεία και τα μουσεία, τα οποία εμείς έχουμε μέσα στα πόδια μας και θεωρούμε την επίσκεψη σε αυτά, αγγαρεία. Εάν πραγματικά μας ενδιαφέρει να αγαπήσουμε τη γλώσσα, την ιστορία και τον πολιτισμό μας, θα πρέπει από πολύ μικρή ηλικία να διδασκόμαστε τα Αρχαία Ελληνικά, ως ζωντανή γλώσσα, όπως την διδάσκονται στο εξωτερικό.

Με απλά, εύληπτα κείμενα, από την μυθολογία, τον Αίσωπο, από απλά ρητά και δελφικά παραγγέλματα, είναι τόσο πλούσια η γλώσσα μας. Αντί λοιπόν να ασχολούμαστε εάν το πρόβατο στον Όμηρο κάνει βη ή μπε, και αντί να προσπαθήσουμε να αποκρυπτογραφήσουμε γιατί ο κόκορας στην Ελλάδα κάνει κοκορίκο και στην Αγγλία Cock-a-doodle-doo – γιατί ούτε το ένα κάνει, ούτε το άλλο – ας προσπαθήσουμε

να μεταφέρουμε στα παιδιά μας τη σημασία, το νόημα και τον συμβολισμό της Ναυμαχίας της Σαλαμίνος και όχι ένα «παίδες Ελλήνων ίτε», ξερό και μαραμένο.

Ευγενία Μανωλίδου, Μουσικός. Βιβλιογραφία:

• Οικονόμου, εξ Οικονόμων Κωνσταντίνος Περὶ τῆς Γνησίας Προφορᾶς τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσης Αγ. Πετρούπολη, 1829
• Joint Association of Classical Teachers’ Greek Course Reading Greek, Cambridge, 1978
• Marcolongo, Andrea La lingua geniale, 9 ragioni per amare il Greco Laterza, 2018
• Maurice Balme, Gilbert Lawall, James Morwood Athenaze an Introduction to Ancient Greek, Oxford, 1990
• Ramirez, Gerardus Guzmán Humanitatis Historia, Katà Physin, Academiae Vivarii Novi, 2013
• Rico, Christophe Speaking Ancient Greek as a Living Language Polis Institute Press, 2015
• Roterdamus, Desiderius Erasmus Colloquia Familiaria, Echo 1518