Χάστε βάρος: Πώς η φιλοσοφία του Επίκουρου μπορεί να σε βοηθήσει να αδυνατίσεις

Τι κάνουμε όμως, ως επιστημονική κοινότητα, για να μετριάσουμε (έστω) τους ρυθμούς αύξησης; 

Μάλλον όχι και πολλά πράγματα, αφού το φαινόμενο έχει σχεδόν διπλασιαστεί τα τελευταία 30 χρόνια. Βομβαρδιζόμαστε συνεχώς από δίαιτες, «μαγικά» σκευάσματα που λειώνουν το λίπος, «θαυματουργά – ανώδυνα» φάρμακα που μειώνουν την όρεξη κι αυξάνουν το μεταβολισμό, παραπέμποντας στην «καφενειακή» αμετροέπεια επί παντός επιστητού. Κι όμως, όλοι αυτοί οι τρόποι προσέγγισης της απώλειας βάρους επιτυγχάνουν βραχυπρόθεσμα το στόχο τους. 

Τα άτομα που πειθαρχούν καταφέρνουν και χάνουν βάρος, αλλά πολύ σύντομα το ξαναπαίρνουν πίσω και στις περισσότερες περιπτώσεις τα κιλά που επαναπροσλαμβάνονται ξεπερνούν αυτά που χάθηκαν. Γιατί, όμως, αποτυγχάνουν αυτοί να διατηρήσουν το απολεσθέν βάρος; Γιατί τα άτομα ξαναγυρνούν στις παλιότερες μη υγιεινές συνήθειες τους; 

Διότι στην πραγματικότητα, δεν έχουν μάθει να τρώνε σωστά και δεν έχουν διορθώσει τα διατροφικά λάθη που τους έχουν φέρει σε αυτό το σημείο. Στην ουσία, το άτομο δεν έχει καταφέρει να αλλάξει τον τρόπο που σκέφτεται και αισθάνεται απέναντι στο φαγητό. Σε αυτό το επίπεδο, η συμπεριφοριστική προσέγγιση της παχυσαρκίας φαίνεται να επιφέρει πολλά υποσχόμενα αποτελέσματα. 

Πράγματι, τα άτομα που καταφέρνουν να αλλάξουν μέσω των τεχνικών τροποποίησης συμπεριφοράς την προσέγγισή τους στο φαγητό είχαν και τα καλύτερα αποτελέσματα. Επομένως, σήμερα, η συμπεριφοριστική προσέγγιση της παχυσαρκίας θεωρείται ως ο ακρογωνιαίος λίθος για τον ουσιαστικό έλεγχο τους βάρους

Αναμφίβολα, η συμπεριφοριστική προσέγγιση (κι ιδιαίτερα η γνωσιακή) ξεσκεπάζει την αποδοτική προσέγγιση της θεραπείας της παχυσαρκίας από τον μανδύα της απλής ενημέρωσης και εστιάζει στην εσωτερική συνειδητοποίηση του διαιτώμενου. 

Με άλλα λόγια, δεν αρκεί να μάθουμε ότι οι σαλάτες μάς κάνουν καλό ή να ακολουθούμε πιστά τις οδηγίες του διαιτολόγου μας άκριτα, αλλά θα πρέπει να προηγηθούν ή παραλλήλως να ακολουθηθούν εσωτερικές-ψυχικές διεργασίες, ώστε να αλλάξουμε εμείς οι ίδιοι τον τρόπο που βλέπουμε το φαγητό. Μέσα από αυτό το πρίσμα γίνεται κάπως πιο διακριτή η πιθανή συσχέτιση με αρχές Ελλήνων φιλοσόφων. 

Πιο συγκεκριμένα, οι θεωρίες του Επίκουρου για την επίτευξη της ευτυχίας και της ηδονής (όχι όμως με τη σεξιστική της διάσταση που επικρατεί σήμερα, αλλά με την επίτευξη ψυχικής ισορροπίας κι ευδαιμονίας) έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ο Επίκουρος (ο οποίος από πολλούς θεωρείται από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους του κόσμου) εξέφρασε απόψεις που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν από «τρομερά επίκαιρες» ως και ότι ο ίδιος είναι ο «πατέρας της σύγχρονης συμπεριφοριστικής θεωρίας» για την αντιμετώπιση της παχυσαρκίας. 

Ας δούμε ορισμένες από τις απόψεις του και πώς αυτές ταιριάζουν στην σύγχρονη προσέγγιση της παχυσαρκίας.

Ευέλικτος κι όχι αυστηρός έλεγχος του φαγητού 

Για να ελέγξει κάποιος το βάρος του αποτελεσματικά, έχει καλύτερες πιθανότητες να το πετύχει υιοθετώντας έναν πιο ευέλικτο τρόπο διατροφής, από ό,τι έναν αυστηρό και στερητικό. Μπορεί, δηλαδή, να καταναλώσει τα πάντα, αρκεί να είναι στο πλαίσιο του μέτρου. Επομένως, το αγαπημένο σε πολλούς γλυκό έχει κι αυτό θέση σε ένα διαιτολόγιο απώλειας βάρους, αρκεί να μην το παρακάνουμε. Μάλιστα, αν διαπιστώνεται ότι ο διαιτώμενος θεωρεί σημαντικό να καταναλώνει γλυκά, αυτά θα πρέπει με κάποιο τρόπο να προσαρμόζονται στο πρόγραμμα. Ο Επίκουρος πίστευε ότι η αναζήτηση μίας ηδονής είναι θεμιτή και πρέπει να την επιδιώκουμε, εφόσον βέβαια αποτελεί μέσο διασφάλισης της κορυφαίας ηδονικής κατάστασής μας, που δεν είναι άλλη από την ψυχική μας ηρεμία. 

Επιπλέον, ο Επίκουρος διακρίνει δύο τύπους ευχαρίστησης: την πρόσκαιρη, δηλαδή αυτή που αν κάποιος δεν την ικανοποιούσε, θα ένιωθε δυσφορία (κατά κίνηση ηδονή) και την μακροπρόθεσμη, η οποία είναι ουσιαστικότερη και το άτομο στοχεύει στην επίτευξη μιας μακροβιότερης κατάστασης ισορροπίας και «αταραξίας» (καταστημική ηδονή). 

Κάνοντας, λοιπόν, την αναγωγή στο ζητούμενο του ελέγχου του βάρους, η ικανοποίηση της επιθυμίας για κατανάλωση φαγητού, από όποια αιτία και αν προέρχεται, (π.χ. συναισθηματική, επιβραβευτική, οπτική) αποτελεί εκπλήρωση μιας πρόσκαιρης ηδονής, προσφέροντάς μας προσωρινή χαρά, όμως αυτό που συμβάλλει σε μία ουσιαστικότερη και μακροπρόθεσμη κατάσταση ψυχικής ισορροπίας είναι η διατήρηση ενός υγιούς σωματικού βάρους κι ευεξίας. 

Ο Επίκουρος, δεκάδες αιώνες πριν, διατεινόταν ότι «πράγματα που σου προκαλούν υπέρμετρη ευχαρίστηση/ηδονή τώρα, μπορεί να αποδειχτούν επιζήμια στο μέλλον», καθώς επίσης «αποφεύγοντας να κάνεις πράγματα τώρα, μπορεί να μην πάρεις την ευχαρίστηση που θα ήθελες, αλλά στο μέλλον μπορεί να κάνεις πράγματα λαμβάνοντας πολύ περισσότερη ευχαρίστηση». Με άλλα λόγια, πίστευε ότι δεν θα πρέπει να λειτουργούμε κοιτώντας βραχυπρόθεσμα και αναζητώντας την πρόσκαιρη ηδονή, γιατί κι αυξάνουμε την πιθανότητα να βλάψουμε την ψυχική μας υγεία μακροπρόθεσμα ή κι ότι χάνουμε ακόμα μεγαλύτερες χαρές. Θα πρέπει, δηλαδή, να ζυγίζουμε την απόφασή μας, προτού ενδώσουμε στην πρόσκαιρη ηδονή. Ένα συχνό, μάλιστα, παράδειγμα που χρησιμοποιούσε ήταν το κρασί, όπου πίνοντας λίγη ποσότητα οι άνθρωποι βρίσκονται σε μια εξαιρετικά ευχάριστη κατάσταση, ενδίδοντας όμως στην ποσότητα, μακροπρόθεσμα έχουν βλάψει την υγεία τους.  

Στοχοθεσία 

Μια ουσιαστική τεχνική τροποποίησης συμπεριφοράς είναι και η στοχοθεσία. Αφορά στόχους που θέτονται αναφορικά με το βάρος, το επίπεδο φυσικής δραστηριότητας, τη διαιτητική συμπεριφορά. Με αυτήν την τεχνική, ουσιαστικά, κινητοποιείται ο διαιτώμενος, ώστε να αλλάξει κακές παραμέτρους τού τρόπου ζωής του. Οι μεγάλες προσδοκίες μειώνουν τις πιθανότητες επιτυχίας και συχνά δημιουργούν απογοήτευση. 

Για το λόγο αυτό, η συνήθης σύσταση είναι η θέσπιση μικρών κι εφικτών στόχων. Στην ίδια λογική είναι η φιλοσοφική αναζήτηση του Επίκουρου, καθώς θεωρεί ότι έχοντας μεγάλες επιθυμίες πιθανότητα οδηγούμαστε στην αποτυχία και στην μη επίτευξη ευτυχίας. Σε αυτόν αποδίδεται η φράση «αυτός που δεν ικανοποιείται με λίγα, δεν ικανοποιείται με τίποτα». Έχοντας μικρές εφικτές επιθυμίες, απολαμβάνεις χαρές κι έτσι πλησιάζεις με μεγαλύτερες πιθανότητες την κατάσταση της διαχρονικής ευτυχίας. 

Εξωτερικό ερέθισμα και περιβάλλον

Σημαντικό στοιχείο στη σύγχρονη συμπεριφοριστική θεραπεία της παχυσαρκίας αποτελεί η προσαρμογή του εξωτερικού περιβάλλοντος. Πολυάριθμες μελέτες δείχνουν ότι άτομα που ζουν σε ένα υποστηρικτικό περιβάλλον τα καταφέρνουν καλύτερα από ό,τι άτομα που εκτίθενται συνεχώς σε διατροφικούς πειρασμούς. Αποτελούσε βαθιά πεποίθηση του Επίκουρου ότι με τη βοήθεια του εξωτερικού περιβάλλοντος και ιδιαίτερα των φίλων μπορεί να επιτευχθεί ευκολότερα η «καταστηματική ηδονή». 

Επομένως, στις ομιλίες του ο Επίκουρος συχνά εκθειάζει την αξία της φιλίας ως υπέρτατο αγαθό. Σε αυτόν αποδίδεται η φράση «δεν έχει σημασία τι τρως, αλλά με ποιον το τρως». Οι φίλοι είναι πάντα κοντά για να συμβουλέψουν, βοηθήσουν ή και να διορθώσουν μια κακή απόφαση. Συνεπώς, ο Επίκουρος υποστήριζε ότι η δημιουργία ενός ασφαλούς εξωτερικού περιβάλλοντος συμβάλλει αποφασιστικά στην επίτευξη ενός σωστού στόχου. 

Αυτορρύθμιση

Ένα ακόμα στοιχείο που θεωρείται καθοριστικής σημασίας στη σύγχρονη προσέγγιση της απώλειας και διατήρησης βάρους, είναι η αυτορρύθμιση. Πρόκειται ουσιαστικά για τη δυνατότητα του ατόμου να ρυθμίζει μόνο του την πρόσληψη της τροφής μέσα από μια κατάσταση απόλυτης συνειδητότητας. 

Πιο συγκεκριμένα, το άτομο επιλέγει τις τροφές που θα καταναλώσει ή θα αποφύγει, κρίνοντας το ίδιο, ενσυνείδητα και με βάση τις προσωπικές του επιδιώξεις. Η αυτορρύθμιση, πρακτικά, αναδεικνύει την ανάγκη που έχουμε εμείς οι ίδιοι να παίρνουμε τις αποφάσεις για εμάς και όχι για να χαροποιήσουμε κάποιον άλλο ή επειδή πρέπει. 

Στο ίδιο μήκος κύματος χιλιετίες πριν, ο Επίκουρος διατεινόταν ότι μόνοι πρέπει να κρίνουμε αν θα γευτούμε μια πρόσκαιρη ηδονή, προκειμένου να πετύχουμε τη μακροχρόνια ευτυχία. Ακόμα και ο πόνος έχει θέση, αρκεί να ξέρουμε ότι μακροπρόθεσμα θα μας οδηγήσει σε κάτι καλό. Δηλαδή, ακόμα και η στέρηση, αν οι ίδιοι πιστέψουμε ότι πρέπει να συμβεί τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, μπορεί να οδηγήσει αργότερα σε κάτι καλό. Ο Επίκουρος, για πρώτη φορά, εισάγει την έννοια του ωφελιμισμού (όχι με τη σημερινή έννοια της επικράτησης οφέλους έναντι άλλων), δηλαδή την εξασφάλισης ευτυχίας στον άνθρωπο, ενώ χαρακτηρίζει ως «απατηλή ηδονή» αυτή που δεν εξασφαλίζει «καταστηματική ηδονή». 

Συμπερασματικά, γράφει ο Τάσος Παπαλαζάρου στο andro.gr, η φιλοσοφική κατεύθυνση του Επίκουρου στην επίτευξη ευτυχίας επικεντρώνεται στην ανάδειξη της συνειδητοποιημένης επίτευξης της φυσικής και ψυχικής υγείας – ευδαιμονίας. Αυτό συμβαίνει μόνον όταν το άτομο καταφέρει την πρόσβαση στις συνειδητοποιημένες αποφάσεις, αποφεύγοντας ή και υποκύπτοντας σε πρόσκαιρες απολαύσεις / ηδονές, αλλά έχοντας ως στόχο μακροπρόθεσμα την επίτευξη της μακροχρόνιας ευδαιμονίας. 

Αν αναλογιστούμε ότι το συνειδητοποιημένο φαγητό (mindfulness eating), το οποίο αποτελεί πυρήνα της σύγχρονης προσέγγισης για την αντιμετώπιση της παχυσαρκίας πρεσβεύει όμοιες αρχές, εύλογα θα μπορούσε να ειπωθεί ότι ο Επίκουρος θα μπορούσε να είναι ο πατέρας της σύγχρονης συμπεριφοριστικής πρακτικής της θεραπείας της παχυσαρκίας.