Στην Ελλάδα ο "άρχοντας" του φωτός: Ο Dr. Joe Niemela, παγκόσμιος συντονιστής της UNESCO για το Διεθνές 'Ετος Φωτός 2015

Η λέξη-κλειδί, απρόσμενη όσο και προφανής, είναι «το φως». Οι επιστήμες και οι τεχνολογίες του φωτός έχουν αμέτρητες εφαρμογές στην καθημερινή μας ζωή, είτε πρόκειται για κάτι απλό, όπως η ανάδειξη ενός έργου τέχνης, είτε για κάτι πιο περίπλοκο, όπως η χρήση δεσμών λέιζερ για την «οπτική παγίδευση» ατόμων και μορίων.

Με πρωτοβουλία της UNESCO και τη σύμπραξη επιστημονικών και εκπαιδευτικών φορέων σε όλο τον κόσμο, το 2015 έχει ανακηρυχθεί Διεθνές Ετος Φωτός. Φέτος, άλλωστε, συμπληρώνονται 200 χρόνια από τότε που ο Γάλλος φυσικός Augustin-Jean Fresnel αναφέρθηκε στην κυματική φύση του φωτός, 150 χρόνια από τη διατύπωση της ηλεκτρομαγνητικής θεωρίας του J. C. Maxwell, ένας αιώνας από τη δημοσίευση της θεωρίας της σχετικότητας, 50 χρόνια από την «ανακάλυψη» της κοσμικής ακτινοβολίας των μικροκυμάτων, αλλά και μία χιλιετία από την έκδοση του συγγράμματος του φιλόσοφου και επιστήμονα Ibn al Haytham για την οπτική.

Συμμετέχοντας στους εορτασμούς, την Παρασκευή και το Σάββατο το Ιδρυμα Ευγενίδου διοργάνωσε αφιέρωμα με τίτλο «Δύο ημέρες γεμάτες φως» σε συνεργασία με το Εργαστήριο Φωτονικών Επικοινωνιών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Μεταξύ των διακεκριμένων προσκεκλημένων από το εξωτερικό ήταν ο Dr. Joe Niemela, παγκόσμιος συντονιστής της UNESCO για το Διεθνές Ετος Φωτός 2015 και διευθυντής της Ομάδας Εφαρμοσμένης Φυσικής του Διεθνούς Κέντρου Θεωρητικής Φυσικής (International Center for Theoretical Physics) στην Τεργέστη. Με αφορμή την επίσκεψή του στην Αθήνα, ο ερευνητής, με ειδίκευση στο πεδίο της φυσικής χαμηλών θερμοκρασιών, μίλησε στην «Κ» για τη σημασία του φωτός, τις τελευταίες εξελίξεις στους τομείς των φωτονικών τεχνολογιών, αλλά και το καθήκον των επιστημόνων να μεταδίδουν τις γνώσεις τους στο ευρύ κοινό.

«Πρωταρχικός στόχος του Ετους Φωτός ήταν να συμβάλουμε στην ευαισθητοποίηση του κοινού και των υπευθύνων για τη χάραξη πολιτικής σε παγκόσμιο επίπεδο. Δεν μας ενδιέφερε να φέρουμε επιστήμονες σε επαφή με άλλους επιστήμονες – αυτό συμβαίνει έτσι κι αλλιώς. Ηταν μια ευκαιρία να μιλήσουμε στους ανθρώπους για το πώς οι επιστήμες του φωτός επηρεάζουν την καθημερινή τους ζωή, να τους εξάψουμε την περιέργεια προϊδεάζοντάς τους για το τι πρόκειται να δουν στο μέλλον, να τους εξηγήσουμε γιατί λέμε ότι διανύουμε τον αιώνα των τεχνολογιών φωτός», υπογραμμίζει ο κ. Niemela.

Φυσικά, η ευαισθητοποίηση δεν είναι αυτοσκοπός. Υψιστη φιλοδοξία όλων όσοι συνεργάζονται για τις δράσεις του Ετους Φωτός είναι να συμβάλουν στη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ανθρώπων. «Ας μην ξεχνάμε ότι το φως είναι σημαντικό στον ανεπτυγμένο κόσμο, αλλά είναι επίσης τρομερά σημαντικό στις φτωχότερες χώρες. Υπάρχουν περιοχές που εξακολουθούν να μη συνδέονται με δίκτυα ηλεκτρισμού.

»Ομως σήμερα διαθέτουμε λύσεις και δεν υπάρχει πια καμία δικαιολογία για να επιτρέπονται οι βλαβερές λάμπες κηροζίνης, που εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται σε πολλά χωριά του αναπτυσσόμενου κόσμου», συνεχίζει, υπενθυμίζοντας ότι το Νομπέλ Φυσικής για το 2014 δόθηκε στην ομάδα που εφηύρε το λεγόμενο μπλε LED. «Αυτή η ανακάλυψη μας επέτρεψε να κάνουμε ένα άλμα στην κατεύθυνση της ενεργειακής βιωσιμότητας. Είναι υπέροχο νέο, όχι μόνο γιατί μας επιτρέπει να ξοδεύουμε λιγότερη ενέργεια, αλλά και γιατί μπορούμε να προσφέρουμε ασφαλή, αποτελεσματικό και φτηνό φωτισμό σε όλο τον κόσμο με τη βοήθεια ηλιακών συλλεκτών».

Πεπεισμένος ότι «μια ολόκληρη επανάσταση» συντελείται αυτή τη στιγμή στον χώρο της φωτονικής τεχνολογίας, ο επιστήμονας μιλάει με ενθουσιασμό για τις καινοτόμους εφαρμογές της στην ιατρική -για παράδειγμα στη θεραπεία του μελανώματος ή τη χρήση υπερσύγχρονων οπτικών μικροσκοπίων-, στο ντιζάιν, στη φυσική -«στην κβαντική οπτική μπορούμε πλέον να παγιδεύουμε, να ψύχουμε και να συμπυκνώνουμε άτομα με τη χρήση λέιζερ»-, στη νέα γενιά τηλεσκοπίων όπως το Hubble και φυσικά στο Ιντερνετ: «Ολα όσα θεωρούμε δεδομένα σήμερα οφείλουν τη δημιουργία τους στην ανακάλυψη, πριν από 50 χρόνια, ότι το φως μπορεί να περάσει μέσα από ένα καλώδιο το οποίο δεν ακολουθεί ευθείες γραμμές», υπογραμμίζει.

«Συχνά έχουμε την αίσθηση ότι οι γνώσεις μας έχουν αγγίξει ένα όριο και δεν πρόκειται να δούμε τίποτα καινούργιο. Το ίδιο πρέπει να πίστευαν στην εποχή του Αϊνστάιν. Αλλά από τότε έχουν συμβεί απίστευτα πράγματα. Μπαίνουμε στην εποχή των κβάντων, ανακαλύπτουμε τρόπους για να κατασκευάζουμε ακόμη πιο γρήγορους υπολογιστές και ταυτόχρονα εμπλουτίζουμε τις γνώσεις μας για τον ανθρώπινο εγκέφαλο, αυτό το μεγάλο μυστήριο. Και ακόμα απλώς αγγίζουμε την επιφάνεια. Νομίζω ότι το μέλλον θα είναι φωτεινό».

Παρότι τα καθήκοντά του ως παγκόσμιου συντονιστή του όλου εγχειρήματος απαιτούν να ταξιδεύει ακόμη περισσότερο από ό,τι συνήθως -«νομίζω ότι είμαι σε άλλη ήπειρο κάθε εβδομάδα», λέει αστειευόμενος-, είναι ευχαριστημένος από τη μέχρι τώρα πορεία του προγράμματος, καθώς «καταφέραμε να προσεγγίσουμε έναν μεγάλο αριθμό ανθρώπων» και «να αναπτύξουμε διόδους επικοινωνίας με καλλιτέχνες, σχεδιαστές και εταιρείες φωτισμού, εκπαιδευτικούς, ακαδημαϊκούς... Ηταν μια πολύ παραγωγική χρονιά και δεν θεωρούμε ότι φτάνει στο τέλος της, γιατί εξαρχής φιλοδοξούσαμε να υπάρξει συνέχεια και έτσι δημιουργήσαμε ορισμένα νέα εκπαιδευτικά προγράμματα. Μακροπρόθεσμα, η εκπαίδευση είναι πολύ σημαντική».

Η γνώση στον κόσμο

Ως γιος δασκάλων, ο κ. Niemela φαίνεται να έχει έμφυτη την ικανότητα να μεταδίδει τις γνώσεις και φροντίζει να την εξασκεί συστηματικά. Πέρα από τον διοικητικό και ερευνητικό του ρόλο στο ΙCTP -το οποίο διοικείται από την UNESCO, τη Διεθνή Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας και το ιταλικό κράτος και δημιουργήθηκε για να παρέχει γνώσεις και δεξιότητες στους επιστήμονες των αναπτυσσόμενων χωρών-, διδάσκει το μεταπτυχιακό πρόγραμμα Οπτικής του Κέντρου, ενώ παράλληλα είναι μέλος του εκπαιδευτικού προσωπικού του Πανεπιστημίου της Τεργέστης.

Στον «ελεύθερο» χρόνο του, έρχεται συστηματικά σε επαφή με το ευρύ κοινό, δίνοντας ομιλίες και κάνοντας παρουσιάσεις σε σχολεία, πανεπιστήμια, επιστημονικά κέντρα κ.α. «Η μεγαλύτερη ανταμοιβή για μένα είναι όταν ένας άνθρωπος καταλαβαίνει μια μαθηματική έννοια χωρίς να έχει κανένα μαθηματικό υπόβαθρο», εξομολογείται.

«Στις ΗΠΑ, από όπου κατάγομαι, όλα τα επιστημονικά ιδρύματα πλέον έχουν προγράμματα για τη μετάδοση της επιστημονικής γνώσης στην κοινωνία. Δεν είναι πάντοτε εύκολο, πιστεύω όμως ότι ως επιστήμονες έχουμε χρέος να εξηγήσουμε στο κοινό γιατί κάνουμε ό,τι κάνουμε, γιατί χρειαζόμαστε την έρευνα», προσθέτει.

Κάποιες φορές «αρκεί να πάρεις μια τεχνολογία που χρησιμοποιούμε στην καθημερινότητά μας και να τη συνδέσεις με ένα βραβείο Νομπέλ. Αλλες ανακαλύψεις βελτιώνουν την ποιότητα ζωής μας χωρίς να έχουν άμεση εφαρμογή στην καθημερινή ζωή – το να ξέρεις περισσότερα για μια μαύρη τρύπα βελτιώνει την ποιότητα της ζωής σου χωρίς να χρειάζεται να επισκεφθείς μία!».

Σύμφωνα με τον ερευνητή, καθήκον των επιστημόνων είναι να συμβάλουν στην απομυθοποίηση της επιστήμης και στην κατάργηση του στερεοτύπου πως είναι μόνο για τις ιδιοφυΐες. Οφείλουν, επίσης, «να αναμειχθούν στην εκπαίδευση και να προτείνουν τρόπους για να κάνουμε την επιστημονική εκπαίδευση πιο ενδιαφέρουσα για τα παιδιά. Μόνο έτσι θα καταφέρουμε να επιστρατεύσουμε τους πιο έξυπνους και τους πιο δημιουργικούς μαθητές – γιατί η επιστήμη είναι δημιουργική διαδικασία και αυτό τη συνδέει με την τέχνη».