Όταν ακούμε την έκφραση “έφαγε τον άμπακο”, ξέρουμε τι σημαινει ; Ας το μάθουμε από που προέρχεται

Πολλές φορές μετά από κάποιο δείπνο ακούμε συχνά σαν αιτιολογία στην δυσφορία κάποιου από την υπερβολική ποσότητα φαγητού την έκφραση “έφαγε τον άμπακο”. Ο άμπακος προέρχεται από το γνωστό αριθμητικό όργανο “Άβακας”, πώς όμως φτάσαμε να το τρώμε;O άμπακος λοιπόν προέρχεται από την αρχαία λέξη “άβαξ”, τον γνωστό αργότερα άβακα, ο οποίος στην πρώιμη μορφή του ήταν μία πινακίδα που πάνω της είχε στρώση άμμου και την χρησιμοποιούσαν για να κάνουν πρόχειρες πράξεις και σχήματα. Αργότερα απέκτησε στρώσεις κεριού σκαλίζοντας επάνω με γραφίδα.

Με την υιοθέτηση της από τα λατινικά η λέξη γίνεται abacus και μετέπειτα από τα ιταλικά abaco φτάνοντας τον 16ο αιώνα να ερμηνεύει την τέχνη των αριθμητικών υπολογισμών. Το 1568 τυπώνεται στην Βενετία το πρώτο ελληνικό βιβλίο πρακτικής αριθμητικής, του Μανουήλου Γλυνζωνίου, με τον μακροσκελή τίτλο “Βιβλίον πρόχειρον τοις πάσι περιέχον την τε πρακτικήν Αριθμητικήν, ή μάλλον ειπείν την λογαριαστικήν, και περί του πώς ευρίσκει έκαστος το άγιον Πάσχα και τέλειον Πασχάλιον αεί και πάντοτε. Και περί ευρέσεως σελήνης εν ποία ημέρα γίνεται η γέννα αυτής”. Το συγκεκριμένο βιβλίο λόγω της χρησιμότητας του κυκλοφόρησε σε πολλές επανεκδόσεις και έμεινε γνωστό με το όνομα “άμπακος” ή ”άμπακας”, καθώς βρίσκουμε και αργότερα τον τίτλο "Άμπακας, ήγουν διδασκαλία Μανουήλ Γλυζωνίου περί αριθμητικής και λογαριαστικής".

Ο άμπακος ήταν ένα ογκώδες και πολυσέλιδο βιβλίο και το να το έχει μελετήσει κανείς ολόκληρο εκείνη την εποχή που η ανάγνωση ήταν κάτι πολύτιμο θεωρούνταν σπουδαίο αγαθό. Έτσι αρχικά βγήκε η φράση “ξέρει τον άμπακο” δείχνοντας το μέγεθος των γνώσεων κάποιου. Στη συνέχεια κυκλοφόρησε η φράση “του έψαλε τον άμπακο” μεταπηδώντας αργότερα στις εκφράσεις “ήπιε τον άμπακο” και “έφαγε τον άμπακο”, εκφράσεις που δήλωναν το πάρα πολύ και τις συναντάμε συχνά στην ελληνική λογοτεχνία. Μέσα στην αμορφωσιά της εποχής, το να ξέρει κανείς ανάγνωση ήταν ήδη κάτι υπολογίσιμο. Το να έχει επιπλέον μελετήσει ένα τόσο χοντρό βιβλίο, εθεωρείτο το άπαν της σοφίας. Ο Μοισιόδαξ αφηγείται ένα διασκεδαστικό επεισόδιο: στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα στην Πόλη, ένας μπακάλης λογομάχησε με τον λόγιο Ευγένιο Βούλγαρι και τον προσκάλεσε σε «μονομαχία» περί μαθηματικών και φιλοσοφίας. Κατέφθασε λοιπόν κραδαίνοντας τον «Άμπακο», το βιβλίο του Γλυνζωνίου, βέβαιος ότι με το όπλο αυτό θα κατατροπώσει τον αντίπαλό του!

Από εκεί προκύπτει η φράση «ξέρει τον άμπακο», δηλ. ξέρει πάρα πολλά, όσα έχει μέσα το χοντρό αυτό βιβλίο, ο Άμπακας. Τη φράση αυτή την αποδελτιώνει ο Νικόλαος Πολίτης στις Παροιμίες του, αλλά τη βρίσκω και σε συλλογή του 1862. Αρχικά λοιπόν έχουμε τη φράση «ξέρει τον άμπακο». Στη συνέχεια η λέξη άμπακος, από το μεγάλο πλήθος γνώσεων μετέπεσε στη σημασία του μεγάλου πλήθους γενικώς, και ο Πολίτης αποδελτιώνει επίσης την έκφραση «του έψαλε τον άμπακο», δηλαδή τον περιέλουσε με βρισιές, η οποία είναι συχνή στη λογοτεχνία του τέλους του 19ου αιώνα –τη βρίσκουμε επανειλημμένα στον Σουρή, π.χ. «Καταλαλούν τον Κόντη μας, τον άμπακο του ψάλλουν». Από εκεί δεν είναι παρά ένα βηματάκι για να πει κάποιος «ήπιε τον άμπακο» και «έφαγε τον άμπακο» δηλαδή «πάρα πολύ» και αυτή η χρήση έμεινε, ενώ οι πρώτες, οι αρχικές ξεχάστηκαν.

Από την αποδελτίωση που έχω κάνει δεν έχω βρει καμιά απολύτως εμφάνιση της έκφρασης «έφαγε/ήπιε τον άμπακο» παλιότερη από το 1920. Αν βρείτε, να μου στείλετε, αλλά θα με εκπλήξει πολύ να βρείτε τη φράση «ήπιε/έφαγε τον άμπακο» σε κείμενο του 19ου αιώνα. Γιατί θα με εκπλήξει; Διότι στις Παροιμίες του Ν. Πολίτου, που οι τέσσερις πρώτοι τόμοι τους κυκλοφόρησαν το 1901  και οι επόμενοι 20 παραμένουν ανέκδοτοι επί έναν αιώνα προς δόξαν του αθάνατου ελληνικού πολιτισμού και του ελληνικού κράτους που δεν μπορεί να διαθέσει το κόστος των ετήσιων μισθών ενός χρυσόπαιδου για να τυπώσει το έργο που μένει να το τρώει ο σκώρος, ο Πολίτης λοιπόν δεν περιλαμβάνει στη συλλογή του την έκφραση «έφαγε/ήπιε τον άμπακο», και για να μην την περιλαμβάνει ο Πολίτης σημαίνει σχεδόν με βεβαιότητα ότι η έκφραση δεν λεγόταν τότε, στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο Πολίτης καταγράφει μόνο τις «ξέρει τον άμπακο» και «του έψαλε τον άμπακο».

Ακόμα, στους κάπως παλιότερους συγγραφείς (Καζαντζάκη, Καραγάτση) βρίσκω κυρίως την έκφραση «ήπιε τον άμπακο» και όχι «έφαγε» οπότε δικαιούμαι να υποθέσω ότι αυτή ήταν η παλιότερη από τις δύο, πράγμα που ταιριάζει και με την αίσθηση του πατέρα μου ότι τον άμπακο τότε τον έπιναν και δεν τον έτρωγαν. Σήμερα, βέβαια, η διάκριση έχει χαθεί, τρώμε και πίνουμε τον άμπακο αδιακρίτως.